Direct naar artikelinhoud

Wat te doen met omstreden standbeelden?

Betwiste standbeelden, ze staan in de VS, Zuid-Afrika, Oost-Europa en Nederland. Wat te doen? 'Doe niet krampachtig over sloop' of 'behoud ze als een splinter in je oog die pijn doet'.

Het beeld van Jan Pieterszoon Coen op de Roode Steen in Hoorn. Coen was gouverneur-generaal van de Verenigde Oostindische Compagnie (VOC) en stickter van Batavia. Maar verdient de 'slachter van Banda' wel een monument in Hoorn?Beeld anp

Zou Nelson Mandela het standbeeld van generaal Robert E. Lee in Charlottesville slopen of laten staan? De eerste zwarte president van Zuid-Afrika was fel gekant tegen het neerhalen van omstreden monumenten. Mandela betreurde dat het beeld van Hendrik F. Verwoerd, de architect van de apartheid, toch sneuvelde: dat moedigde volgens hem slechts wraakzucht aan.

Van generaals uit de Amerikaanse burgeroorlog tot Romeinse keizers, van communistische kopstukken tot zeehelden met VOC-mentaliteit: van oudsher vereeuwigen naties en volkeren hun helden in marmer, brons of gewapend beton. Wat als de helden schurken blijken?

Het kan snel gaan. Na de val van het communisme zijn in Rusland en Oost-Europa talloze standbeelden van Lenin en Stalin geveld. Soms kregen ze een herkansing in curieuze beeldentuinen - zoals Memento Park in Boedapest, Park Muzeon in Moskou en het Grutas Park in Vilnius - officieus Stalin's World. Het zes meter hoge bronzen beeld van Saddam Hoessein in Bagdad werd in 2003 omvergetrokken door Irakezen, met hulp van een Amerikaans pantservoertuig. De symbolische val van de Iraakse leider, die drie jaar later de doodstraf kreeg, was rechtstreeks op CNN en Al Jazeera.

Langer heeft het in Spanje geduurd om generaal Franco weg te poetsen. In 2005, dertig jaar na zijn dood, ging in Madrid het grote ruiterstandbeeld van de fascistische dictator om. Het bronzen ruiterbeeld uit 1959 was jaren beklad geweest met rode verf. De sloop was een regeringsbesluit, toch gebeurde het in het holst van de nacht. Oud-premier Felipe González vond het zinloos: 'Wat de moeite was geweest, was om hem te verwijderen toen hij nog leefde.' Franco had tot zijn dood de touwtjes strak in handen; hij stierf in 1975 vreedzaam in bed.

Als helden van hun voetstuk vallen, moet hun beeltenis dan weg uit parken en pleinen? Vincent de Boer heeft daar moeite mee. 'Onze blik op de geschiedenis verandert voortdurend, maar de beelden blijven hetzelfde', zegt de medewerker van Stroom, een organisatie die de gemeente Den Haag adviseert over kunst in de openbare ruimte. Stroom begeleidde het nieuwe beeld van staatsman Thorbecke; een monument voor koningin Juliana is in de maak.

Lees verder onder de foto.

Als de vereeuwigde held een schurk wordt
De bustes van de communistische leiders Lenin en Stalin in het Grutas Park in Vilnius, Litouwen.Beeld Martin Roemers

De Boer: 'Ik vind het belangrijk dat omstreden standbeelden behouden blijven, als een splinter in je oog die pijn doet. Natuurlijk moet je het debat niet uit de weg gaan, integendeel. Een meer kritische tekst op een plaquette kan een oplossing zijn. Bovendien kunnen beelden uit een fout regime gemaakt zijn door goede kunstenaars. Je moet de geschiedenis niet proberen uit te wissen.'

Onlangs zag hij een filmpje uit Oost-Oekraïne, waar een beeld van Lenin werd vernield. 'Een oude man probeert dat te verhinderen, omdat hij vindt dat je van kunst moet afblijven. Ik sympathiseer wel met zijn actie, omdat zijn geschiedenis wordt aangetast.'

Wat zou De Boer doen met het standbeeld van generaal Lee? 'Het is vreselijk dat de strijd in Charlottesville zo extreem wordt uitgevochten. Waarschijnlijk kan je het beter een plek geven in een historisch museum, waar meer context past. Maar behoud het wel: het zegt veel over de periode waarin het is opgericht.'

Behoud een omstreden beeld wel: het zegt veel over de periode waarin het is opgericht
Vincent de Boer

Krampachtig

Karwan Fatah-Black vindt juist dat we 'niet te krampachtig moeten doen' over het weghalen van standbeelden. 'Ze zijn op specifieke momenten opgericht met een specifiek doel', zegt de Leidse historicus die onderzoek doet naar het Surinaamse slavernijverleden. 'Elke generatie kijkt op haar eigen manier naar het verleden. Je kunt je dus bij elk standbeeld afvragen: willen we dat nog steeds in onze stad of niet?' Zo verbaast Fatah-Black zich erover dat in Amsterdam nooit een serieus debat is gevoerd over het beeld van Peter Stuyvesant. De voormalige directeur-generaal van de kolonie Nieuw-Nederland, het latere New York, staat op de binnenplaats van het West-Indisch Huis - inclusief zijn houten been.

'Het is een geschenk uit de Verenigde Staten. Stuyvesant moet de banden symboliseren tussen Nederland en Noord-Amerika. Er wordt met geen woord over gerept dat hij fel antisemitisch was en voorstander van de slavernij. Hij was trouwens onze gouverneur toen de Engelsen de kolonie innamen. Hij is dus ook in militair opzicht een loser.'

Fidel Castro zei weliswaar: 'De geschiedenis zal mij vrijspreken', helemaal gerust was de Cubaanse leider er kennelijk niet op. President Raúl Castro zei na de dood van zijn broer: 'Hij drong erop aan dat zijn naam en beeltenis nooit zouden worden gebruikt voor instituties, pleinen, parken, lanen, straten of andere publieke ruimten.'Beeld reuters

Wat moet er dan met Stuyvesant gebeuren? Fatah-Black weegt zijn woorden, beseffend hoe snel deze discussies kunnen ontsporen. 'Het is cru dat alleen die vriendschapsbanden worden benoemd. Vermeld op een plaquette ook zijn duistere kant. En waarom vervangen we Stuyvesant niet door een beeld van John Adams?' De eerste Amerikaanse ambassadeur in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en de tweede Amerikaanse president was wel kritisch over de slavernij.

Een discussie die wél met veel emoties is gevoerd, draaide om Jan Pieterszoon Coen (1587-1629). Sinds 1893 staat de gouverneur-generaal van de Verenigde Oostindische Compagnie (VOC) en de stichter van Batavia, het huidige Jakarta, op zijn voetstuk in Hoorn. Sinds 1965 is het beeld een rijksmonument.

In 2011 riep een burgerinitiatief de gemeenteraad van Hoorn op het standbeeld te verwijderen. Coen had geweld gebruikt om zijn monopolie op de handel in nootmuskaat te behouden; de VOC roeide duizenden inwoners van de Banda-eilanden uit. Coen verving ze door Indiërs en slaven uit Madagaskar. Een massamoordenaar verdient geen standbeeld, luidde de aanklacht.

Lees verder onder de foto.

In 2003 trekken Irakezen in Bagdad, met hulp van Amerikaanse militairen, dictator Saddam Hoessein van zijn sokkel.Beeld ap

'De petitie bleek een lont in het kruitvat', zegt Ad Geerdink, directeur van het Westfries Museum in Hoorn. 'Het leidde tot een debat met veel emotie en weinig argumenten. We zagen als museum een rol. We hebben een expositie georganiseerd in de vorm van een rechtszaak. De vraag luidde: is Jan Pieterszoon Coen standbeeldwaardig?'

In de expositie en de eenmalige glossy Coen! ('held of schurk?') voerde het museum getuigen à charge en à decharge op. Na weging van voors en tegens velden ruim drieduizend museumbezoekers als lid van een rechtbankjury hun oordeel. 'Het haalde de scherpe kantjes van het debat af', aldus Geerdink. Het leverde het museum bovendien een Europese prijs op voor cultureel erfgoed.

Zowel de bezoekers van het museum als de Hoornse gemeenteraad besloot met tweederde van de stemmen dat Coen mocht blijven - maar wel met een nieuwe tekst op zijn sokkel. 'Die geeft de verschillende dimensies aan die alle historische figuren nu eenmaal hebben. Als je consequent bent, moet je de Amsterdamse grachtengordel ook neerhalen.'

Goodbye Lenin!

Kan een discussie definitief worden beslecht? Nee, want een volgende generatie oordeelt mogelijk weer anders over de geschiedenis. In Berlijn werd in 2015 een standbeeld van Lenin opgegraven in een bos, althans het kolossale hoofd. Het was in 130 stukken gezaagd en 24 jaar spoorloos. Het is het beeld dat in de film Goodbye Lenin! (2003) hangend aan een helikopter wordt afgevoerd. De zoektocht naar de verdwenen Lenin was meer dan sensatiezucht: ook de geschiedenis van de DDR moet worden verteld en getoond, zo was de gedachte, hoe je daar verder ook over denkt.

En soms volstaan plaquettes niet om een schandvlek te verbergen. In New Orleans liet de burgemeester in april van dit jaar een obelisk uit 1891 neerhalen. De slopers droegen kogelwerende vesten en verborgen hun gezicht achter sjaals. Ook in 1981 en 1993 was al gediscussieerd over het monument dat de blanke suprematie in het Zuiden verheerlijkte. In 1993 was er al een kritische plaquette bij geplaatst.

Nog eens drie monumenten moesten eraan geloven, waaronder een beeld van generaal Lee die ook in Charlottesville wordt betwist. 'Dit gaat niet over politiek, schuld of wraak', zei burgemeester Mitch Landrieu van New Orleans. 'Dit is geen naïeve zoektocht om al onze problemen in één keer op te lossen. Dit laat de wereld zien dat we als stad en als bevolking in staat zijn te erkennen, begrijpen en verzoenen en - het belangrijkste - een betere toekomst te kiezen.'

In het holst van nacht 'verdwijnt' in 2005 het beeld van de fascistische leider generaal Franco uit uit Madrileense straatbeeld.Beeld ap

Bizarre monumenten

Het is een loffelijk streven, een debat over de (kunst)historische waarde van standbeelden, een plaquette, een poging tot verzoening, het wegen van alle aspecten van een historisch figuur. In Charlottesville is het allemaal niet aan de orde. En toch is er nóg een methode om een gevallen held te onteren: met humor.

In Glasgow, bij de Gallery of Modern Art, staat een ruiterstandbeeld van Arthur Wellesley, de eerste hertog van Wellington. Dat de Schotten hem totaal niet meer serieus nemen, blijkt wel uit het feit dat hij al tientallen jaren een verkeerspion op zijn hoofd moet dulden. Nu eens een roodwitte, dan een gele of groene. In 2011 zette reisgids Lonely Planet het beeld in een wereldwijde toptien van bizarre monumenten. Wie een pion plaatst, riskeert overigens wel een boete.

Ook Jan Pieterszoon Coen wordt in Hoorn op de korrel genomen, zegt Ad Geerdink van het Westfries Museum. 'In de jaren dertig kwam premier Colijn nog kransen leggen. Nu heeft Coen wel eens een boodschappenwagentje op zijn hoofd, of een oranje gewaad aan als Oranje voetbalt. Er is zelfs ooit een koddig pakje voor hem gebreid.'

Arthur Wellesley, de eerste hertog van Wellington, moet al tientallen jaren een verkeerspion op zijn hoofd dulden