Wilhelmus verdeelde het volk vaak

Den Haag

Op 11 juli 1919 klonk het Wilhelmus in de vergaderzaal van de Tweede Kamer. Enkele minuten eerder had de Kamer de Arbeidswet van minister Aalberse aanvaard. In die wet werden belangrijke wensen van de socialisten vervuld, zoals de 45-urige werkweek, de achturige werkdag en de vrije zaterdagmiddag. Toen de uitslag van de stemming bekend werd, stonden twintig socialistische Kamerleden op om de Achturenmars te zingen, een socialistisch strijdlied: ‘Acht uur! Zo klinkt door alle landen, / Acht uur zij onze arbeidstijd.’

De twintig socialisten waren nog niet uitgezongen, of een nog grotere groep Kamerleden, aangevoerd door de antirevolutionair L.F. Duymaer van Twist, verrees uit de banken om het Wilhelmus te zingen. Luid zingend sloeg Duymaer van Twist de maat. De socialisten zongen niet mee; zij drongen naar voren om minister Aalberse te feliciteren met de Arbeidswet.

socialisten

In 1919 was het Wilhelmus nog geen volkslied. Dat werd het pas in 1932, vlak voor de viering van het vierhonderdste geboortejaar van Willem van Oranje. Koningin Wilhelmina vond het Wilhelmus ook mooier en beter dan het oude volkslied, Wien Neêrlands bloed door d’aadren vloeit van Hendrik Tollens. Bij Wilhelmina’s inhuldiging in 1898 was niet Wien Neêrlands bloed maar het Wilhelmus gezongen. Bij die gelegenheid waren ook de leden van de Staten-Generaal aanwezig, om trouw te zweren aan de nieuwe koningin. De socialistische Kamerleden weigerden dat te doen, en waren weggebleven. Het Wilhelmus hadden ze niet meegezongen.

Socialisten hadden dubbele moeite met het Wilhelmus. Vanouds keerden ze zich tegen de vijf K’s: Kerk, Koning, Kazerne, Kapitaal en Kroeg. In de beleving van de socialisten was het Wilhelmus een lied van de Kerk en van de Koning, en daarom verwerpelijk. Socialisten zongen hun eigen lied, de Internationale, strijdlied van de arbeidersbeweging: ‘Ontwaakt, verworpenen der aarde! Ontwaakt, verdoemden in hongers sfeer!’

in geldnood

De Internationale stond vaak op het program van de socialistische zangvereniging De Stem des Volks uit Amsterdam. In 1934 zou De Stem des Volks een concert verzorgen in het Olympisch Stadion in Amsterdam, samen met het Concertgebouworkest en het Residentieorkest. De beide orkesten verkeerden in geldnood. Met een groot concert, onder leiding van de befaamde dirigent Willem Mengelberg, hoopten ze geld binnen te halen. Toen Mengelberg liet weten dat hij het concert zou laten beginnen met het zingen van het Wilhelmus, deinsde De Stem des Volks terug. ‘Ons koor heeft onoverkomelijke bezwaren tegen het medezingen van het Wilhelmus’, schreef het bestuur, maar er werd niet naar geluisterd. De Stem des Volks bleef daarom weg. Sommige socialistische onderwijzers op openbare scholen weigerden het Wilhelmus te laten zingen, omdat het in strijd zou zijn met de neutraliteit van het openbaar onderwijs.

De socialistische bezwaren tegen het volkslied sleten snel. In 1937 waren vertegenwoordigers van de SDAP, de voorloper van de PvdA, aanwezig bij het galaconcert voor het huwelijk van prinses Juliana en prins Bernard. Daar werd ook het Wilhelmus gespeeld. Tijdens de oorlog was het een protestlied tegen de bezetter, geen socialist kon daartegen zijn. Na de oorlog werd het Wilhelmus gezongen op bijeenkomsten van de PvdA. Socialisten die tegen het koningshuis en Wilhelmus bleven, sloten zich later aan bij de PSP, die even republikeins als pacifistisch en socialistisch was.

Het Wilhelmus is een eeuwenoud lied en werd eeuwenlang gezongen, maar nooit eenstemmig door het hele volk. In de achttiende eeuw werd het verfoeid door de Patriotten, de tegenstanders van de Prins van Oranje, omdat het een lijflied van de Prinsgezinden was. In 1815, toen het Koninkrijk der Nederland ontstond en er een volkslied komen moest, lag dat nog vers in het geheugen. Daarom werd niet het Wilhelmus, maar Wien Neêrlands bloed als volkslied uitverkozen. Het Wilhelmus lag ook niet goed bij de Belgen, die destijds deel uitmaakten van het Koninkrijk. De Belgen waren katholiek, en het Wilhelmus was zo protestants.

Wilhelmus der geuzen

De protestantse geur van het lied werd nog versterkt in 1853. De Nederlandse katholieken kregen toen voor het eerst sinds de Tachtigjarige Oorlog weer een kerkelijke hiërarchie, met bisschoppen en bisdommen. Veel protestanten reageerden verontwaardigd, ze zagen de brandstapels al weer branden. Ze organiseerden een petitie die door ruim tweehonderdduizend mensen ondertekend werd, ze schreven antikatholieke pamfletten en bedachten antikatholieke liederen.

Een van de bekendste liederen, het ‘Wilhelmus der geuzen’, werd gezongen op de melodie van het Wilhelmus en ging over de paus: Hij, die zich zonder rechten, / Heeft tot een Heer gemaakt, / Spreekt weêr tot ons als knechten, / Naar wier beheer hij haakt: / Hij wil ons overvleugelen, / En door zijn Bisschopsschaar, / Als ketters wreed beteugelen, / Als voor drie-honderd jaar.

Volgens Louis Peter Grijp, kenner van de Nederlandse liedcultuur, loeide het ‘Wilhelmus der geuzen’ van de papenhaat: de tekst maakte het Wilhelmus voor katholieken onaanvaardbaar als nationaal volkslied. In 1883 ging pastoor Maas uit Winterswijk in verzet, omdat het lied door katholieke kinderen op de openbare school gezongen moest worden. Hij verbood de katholieke kinderen het lied te zingen.

Naarmate de katholieken zelfvertrouwen en invloed kregen, verzoenden ze zich met het Wilhelmus. Toen Duymaer van Twist in 1919 in de Tweede Kamer het Wilhelmus aanhief, zongen alle katholieken mee. <