Opinie: ‘Om te voorkomen dat leerlingen afhankelijk worden van AI, moet het onderwijs minder gefixeerd zijn op eindresultaten’

We bevinden ons in een overgangsfase naar een wereld waarin generatieve AI gemeengoed is geworden. Sommige mensen maken al slim gebruik van allerhande AI-tools en vergroten er hun productiviteit mee. Zij zijn feitelijk stiekeme cyborgs geworden – ze versterken hun vermogens met kunstmatige intelligentie vaak zonder dit openlijk aan collega’s toe te geven. Geef ze eens ongelijk.

Binnen twee jaar gebruikt iedereen AI-toepassingen, net zoals we inmiddels allemaal zonder nadenken gebruikmaken van tekstverwerkers en spreadsheets. Of je nu wil of niet, generatieve AI wordt geïntegreerd in alle gangbare software – van Snapchat tot Microsoft Office en van Gmail tot iOS.

Hoewel de uitdagingen rondom deze nieuwe technologische revolutie in de media reeds uitgebreid zijn besproken, is er toch een aspect dat relatief onderbelicht blijft: het risico op afhankelijkheid – met name in het onderwijs. Hoe zit dat?

De snelle opmars van generatieve AI daagt het huidige onderwijsparadigma uit. Het is disruptief; net zoals streamingdiensten ervoor hebben gezorgd dat videotheken niet meer bestaan, zijn er aspecten van ons onderwijs die door AI onhoudbaar zijn geworden. Onderwijs is nog altijd overwegend prestatiegericht, zoals de recente Pisa-ophef en aandacht voor de Staat van het Onderwijs haarfijn illustreren.

Weg van de minste weerstand

Het resultaat? Leerlingen en studenten focussen op datgene wat getoetst wordt en zoeken de weg van de minste weerstand. Logisch, hun gedrag is simpelweg een afgeleide van wat wij als sector en samenleving organiseren. Met AI wordt dat een fluitje van een cent. Maar wat doet het met hun denkvermogen op de langere termijn? Ziehier het risico opdoemen: afhankelijkheid.

Het uitbesteden van denktaken aan technologie wordt in vaktermen ook wel cognitive offloading genoemd. Het gevaar daarvan is dat we overmatig gaan leunen op technologie en daardoor inboeten op onze eigen capaciteiten, zoals probleemoplossende vaardigheden of kritisch denkvermogen.

Dat uitbesteden met behulp van generatieve AI gebeurt al: in de wetenschap duiken dezer dagen tientallen papers op die deels met AI zijn gegenereerd. Soms zelfs zo extreem dat er zinnen in voorkomen als: ‘Als AI-taalmodel kan ik geen mening geven over X en Y’. Even voor de duidelijkheid: het gaat hier om zogeheten peer-reviewed papers, ofwel papers die zijn tegengelezen door collega-onderzoekers. Het is cognitieve luiheid in z’n meest extreme vorm, met alle gevolgen van dien.

Denktaken uitbesteden heeft ook voordelen

Maar in sommige gevallen is dit uitbesteden helemaal niet erg, integendeel. Vroeger kenden we alle telefoonnummers van vrienden en familie uit ons hoofd. Vandaag niet meer. En dat hoeft ook niet, want er zijn inmiddels vele wegen om met hen te communiceren. In onderwijs ligt er bij dergelijke uitbesteding een kans om juist andere zaken diepgaander te bespreken. Stel je bijvoorbeeld voor dat een AI ideeën genereert en de studenten die vervolgens evalueren; er ontstaat nieuwe focus.

Maar in andere gevallen blijkt het risicovol: overmatig leunen op navigatiesystemen kan bijvoorbeeld leiden tot het ondermijnen van je ruimtelijk inzicht. Goed gebruik komt neer op bewustzijn en balans.

Hoe voorkomen we die afhankelijkheid in het onderwijs? De belangrijkste oplossing ligt voor de hand: verschuif de focus van een fixatie op eindresultaten naar een oprechte waardering voor het leerproces zelf. Dit betekent dat we toetsing niet langer louter inzetten als afsluiting van leren, maar als instrument om het bij te sturen. Werkend vanuit vertrouwen, niet vanuit wantrouwen. Zo ontstaat een dialoog die gericht is op de ontwikkeling van het individu, in plaats van op vergelijking onderling, en is er ruimte om met elkaar stil te staan bij de balans tussen zelf denken en uitbesteden – in plaats van onder de radar te opereren.

Ontstaan van afhankelijkheid luistert nauw

Maar er is wel een belangrijke randvoorwaarde: de kennis en kunde van de docent. Immers, als die zich niet bewust is van de mogelijke risico’s en inherente beperkingen van AI-technieken, is het knap lastig om deze te beteugelen. Een voorbeeld: recent onderzoek naar AI-inzet bij rekenen toont aan dat de meerwaarde er alleen is als een leerling na instructie van de docent het eerst zelf probeert, alvorens tips van de AI te vragen. Ander onderzoek laat zien dat studenten met hulp van AI veel betere feedback voor elkaar kunnen schrijven, maar wanneer ze dat vervolgens zonder AI moeten doen, ze het niet alleen kunnen. Er kan afhankelijkheid ontstaan en dat luistert nauw.

Eind negentiende eeuw kwam Kodak Company in een reclame voor zijn fototoestellen met de treffende slogan: ‘You press the button, we do the rest’. Zoiets lijkt nu ook op te gaan voor cognitieve taken die we uitbesteden aan AI-tools. Oppervlakkig handig, maar met potentieel verstrekkende gevolgen voor onze zelfredzaamheid.

Balans is het sleutelwoord en die balans vind je alleen als je als docent bewust en met kennis van zaken te werk gaat middels een focus op het leerproces én in dialoog met leerlingen en studenten. Dat is behoorlijk uitdagend in een systeem dat vooral stuurt richting presteren voor een cijfer. Maken wij ons zorgen over de toename van AI? Nee, maar wel over de afname van échte intelligentie.