Ik schrok: de naaste adviseur vertelde me dat hij het vertrouwen in Zelensky kwijtraakt

Ik sprak deze week met een naaste adviseur van de Oekraïense president Zelensky. En daar schrok ik van. “Ik – en zeker ik niet alleen – raak langzaam mijn vertrouwen in hem kwijt,” zei de adviseur, die anoniem wil blijven.

“Twee jaar oorlog hebben een ander mens van hem gemaakt. Eerst was dat een zegen; de man die Oekraïne bijeenbracht en inspireerde. Nu dreigt hij een obstakel te worden. De stemming in Oekraïne is omgeslagen, de mensen zijn – heel begrijpelijk – doodmoe. Lamgeslagen door de eindeloze stroom slachtoffers en bombardementen. Bovenal is Zelensky ongelofelijk koppig. Alleen de volledige overwinning op Rusland telt. Maar wat betekent die overwinning als we straks allemaal in de touwen hangen? En ja –misschien moet een leider in oorlogstijd wel rücksichtslos zijn à la Churchill en zijn ‘we will fight them on the beaches’. Maar moeten we ook niet creatiever zijn in het vinden van een oplossing? Wie dat ter sprake brengt, krijgt de wind meteen van voren.”

Het is een race tegen de klok. Elke dag rukken Russische soldaten verder op in Oost-Oekraïne met de nadrukkelijke blik op Charkiv – de tweede stad van het land. Ten koste van veel manschappen houdt Oekraïne de linies zo goed en zo kwaad mogelijk in stand – in afwachting van de eindelijk toegezegde Amerikaanse militaire hulp. Zelensky hoopt dat het steunpakket van 60 miljard dollar een kantelpunt zal zijn en dat het Oekraïense leger met een nieuwe lading munitie, langeafstandsraketten en F-16’s het initiatief weer naar zich toe kan trekken en zo de Russen zijn land uit kan drijven. Maar hoe realistisch is dat? En wat als dit nieuwe steunpakket straks letterlijk in rook is opgegaan en de Russen nog steeds blijven aanvallen?

Aan het front heeft Poetin in alles de wind mee. Ondanks de 300.000 gesneuvelde en gewonde soldaten, zijn er nu meer Russische ‘boots on the ground’ dan aan het begin van de oorlog. En opereren de Russen een stuk slimmer. De beelden van uitgeputte Oekraïense soldaten die nog maar een handvol granaten per dag kunnen afschieten terwijl de Russen zeker zes keer zoveel afvuren, worden gretig gedeeld op de Russische tv. Moskou bombardeert nu al wekenlang ongestraft Oekraïense infrastructuur en woonwijken plat bij gebrek aan luchtverdediging. Charkiv zit in het donker.

‘Oekraïne stevent af op een nederlaag’, berichtte journalist Jamie Dettmer van Politico vanaf het front. ‘Het moreel onder de troepen is abominabel, onder voortdurend vuur en Russische zelfmoordaanvallen, gebrek aan wapens en vreselijke verliezen. Hier dreigt een catastrofe.’

Oekraïense commandanten benadrukten dat er nog eens 500.000 mannen gemobiliseerd moeten worden om de oorlog vol te houden. En dat terwijl zich nog nauwelijks iemand bij een rekruteringscentrum meldt, de treinen richting Europa voor een derde vol zitten met mannen en er volgens EU-cijfers inmiddels 860.000 Oekraïense mannen tussen de 18 en 60 jaar zich in Europa bevinden. Zelensky wil nu dat die mannen terugkeren om mee te strijden voor hun land. Hij heeft zijn ambassades geïnstrueerd hier wat aan te doen. Dat wordt nog een lastig dilemma voor Europese autoriteiten. Moeten wij Oekraïense mannen terugsturen naar Kyiv?

Het nieuwe Amerikaanse steunpakket kan hopelijk die negatieve spiraal doorbreken en de Oekraïners een tweede adem geven. Temeer daar voor Rusland het komend jaar ook cruciaal is. Rusland schiet in een rap tempo de voorraden op uit de Koude Oorlog. Die leken schier onuitputtelijk maar de bodem komt volgens militair specialisten nu toch in zicht. Ook al heeft Poetin Rusland tot een oorlogseconomie omgevormd, dan nog kan Rusland lang niet in eigen militaire behoeftes voorzien. Zoals Oekraïne afhankelijk is van het Westen, zo wordt Rusland dat steeds meer van de as China, Iran en Noord-Korea. Waarmee de oorlog ook steeds meer geopolitieke dimensies krijgt.

Tot nu toe toont die as zich een betrouwbaarder bondgenoot in wapenleveranties dan het Westen. Vooral met dank aan de diepe zakken van Rusland. En daar zit misschien wel het grootste falen van het Westen. De sancties zijn op een mislukking uitgelopen. Europa en VS spreken consequent met twee monden als het om de economie gaat. Alleen al in april incasseert Rusland 14 miljard aan olie-inkomsten – een verdubbeling vergeleken met vorig jaar april! Tegen een land dat over zoveel miljarden beschikt is het moeilijk opboksen.

Griekse tankers varen af en aan met Russische olie. De Westerschelde blijkt het ‘tankstation’ te zijn voor Russische ‘schaduwtankers’ die onder duistere vlag diesel inslaan om hun weg te vervolgen. We kijken ernaar maar doen niets.

Franse multinationals als Auchan en L’Oréal doen vrolijk zaken in Rusland. De Oostenrijkse Raiffeisenbank noteert miljardenwinsten. Unilever, Nestlé en Pepsico laten hun fabrieken doordraaien. En veel van de duizend westerse bedrijven die met veel bombarie Rusland verlieten blijken via de achterdeur nog volop zaken te doen. Zo’n 300 miljard euro aan Russische (voornamelijk staats)tegoeden liggen nog steeds in het Belgische Sint-Joost-ten-Node bij Euroclear. Dat bedrag overdragen aan Oekraïne zou pas een gamechanger zijn. Oekraïne krijgt zelfs de rente nog niet.

Zo blijft het dweilen met de kraan open. De Russen kunnen ook nog eens hopen dat – met de presidentsverkiezingen in aantocht – dit het laatste Amerikaanse steunpakket is. Indien zo, dan is Oekraïne volledig aan de Europese grillen overgeleverd. Nu al blijkt de levering van een paar Patriots een toer te zijn. Met de – door de Russen aangewakkerde – rechtse golf in Europa wordt dat er zeker niet beter op.

Vandaar dat steeds meer beleidsmakers in Kyiv vragen om een plan B. Maar hoe onderhandel je met Poetin die met niets anders genoegen wil nemen dan met de volledige vernietiging van Oekraïne als natie? ‘Onderhandel niet met Poetin,’ schreef Hugo Vijver – ex AIVD – in NRC. ‘Een democratisch, florerend, onafhankelijk Oekraïne aan de grens met Rusland is voor de KGB’er Poetin een bedreiging van zijn machtspositie en absoluut ondenkbaar’. Goed punt. Maar zonder de absolute en totale steun van het Westen – die er niet is – hebben Oekraïners weinig aan dit advies.

De Britse historicus Sergey Radchenko haalde in een spraakmakend artikel in Foreign Affairs het ‘Istanboel Communiqué’ uit de kast. Vlak na de inval van Rusland in Oekraïne eind maart 2022 leek een akkoord tussen Oekraïense en Russische onderhandelaars binnen handbereik. Essentie was neutraliteit van Oekraïne, geen Navo-lidmaatschap, maar wel groen licht voor EU-aansluiting en een periode van 15 jaar voor overleg over de status van de Krim. Essentieel punt: alle permanente leden van de VN-Veiligheidsraad en andere grote landen zoals Duitsland, Canada, Polen en Italië garandeerden de territoriale veiligheid van Oekraïne, ook militair. Tot ondertekening is het nooit gekomen. Of Poetin echt het mandaat aan de Russische onderhandelaars gaf, is onbekend (en Rusland was toen nog in het defensief gedrongen). Zelensky haakte af na de Russische slachting in Boetsja.

“Hoe ingewikkeld ook, op enig moment zullen we toch om de tafel met Rusland moeten,” verzuchtte de adviseur van Zelensky. “Met het Amerikaanse steunpakket staan we weer sterker in onze schoenen. Laat Zelensky juist dit moment gebruiken om met een nieuw plan B te komen.”

Derk Sauer is uitgever van The Moscow Times en columnist bij Het Parool. Hij is ook ­oprichter van de Russische krant Vedomosti en oud-uitgever van RBK Gazeta.