Onder Trump herleeft een oud racistisch sentiment, als een diepgeworteld onkruid

Deze tijd in de Verenigde Staten lijkt schrikbarend veel op een periode aan het eind van de 19de eeuw. President Trump heeft het tot zijn hoofddoel gemaakt alles wat zijn voorganger president Obama tot stand heeft gebracht ongedaan te maken. Dat doet zwarte Amerikanen denken aan de tijd dat alle emancipatoire wetten die na de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865) werden aangenomen, tijdens ruim tien jaar van de Reconstruction, werden ondermijnd. In de zuidelijke staten, waar de burgeroorlog een eind had gemaakt aan de slavernij, werd een racistische apartheids­samenleving opgetuigd. De overeenkomsten, de sfeer van revanchisme, worden gesignaleerd door Henry Louis Gates jr., de vermaarde chroniqueur van de Afrikaans-Amerikaanse geschiedenis, in zijn nieuwste boek Stony the Road.

Nu Trump afgelopen week het terugsturen van illegale migranten tot zijn herverkiezingsthema heeft gemaakt, krijgt het debat dat Gates aanzwengelde een nieuwe impuls. Schrikbeelden van klopjachten en lynchpartijen, van haatcampagnes tegen zwarten (nu migranten uit ‘shithole countries’) en de Jim Crow-wetten die zwarten tot tweederangs burgers maakten in een gesegregeerde samenleving, krijgen een actuele lading. Gates schrijft: ‘Weinig perioden in de Amerikaanse geschiedenis zijn relevanter voor het ­begrijpen van onze hedendaagse raciale politiek dan Reconstruction.’ Die vaststelling en waarschuwing krijgen een dominante plek in veel van de recensies.

Euforie

Gates heeft gelijk, schreef Adam Gopnik in The New Yorker: de verkiezing van Obama in 2008 wekte een vergelijkbare euforie als het einde van de Burgeroorlog in 1865 en het einde van de slavernij in het zuiden: nu zou er gelijkheid komen. ‘Integendeel, de opkomst van de rechten en mogelijkheden van Afrikaans-Amerikanen leek de woede van de witte meerderheid alleen maar te vergroten. Toen leidde het tot de terreur van de Ku Klux Klan en Jim Crow in het zuiden, nu heeft het de meest openlijk racistische president sinds Woodrow Wilson aan de macht gebracht, die openlijk een appèl doet op een revanchistische witte achterban. Het is een deprimerend vooruitzicht en Gates is er terecht pessimistisch over.’

Nell Irvin Painter in The New York Times: ‘De beëdiging van ­Donald J. Trump als president leek te komen uit een andere plaats dan Amerika, alsof het witte nationalisme, het seksisme, de kwaadaardigheid uit een of ander haatdragend ver land kwamen.’ Gates’ nieuwe boek maakt een eind ‘aan de mystificaties van 2017’. ‘Het boek zet het tijdperk-Obama naast Reconstruction en het tijdperk-Trump naast het terrorisme van witte racisten tijdens Redemption’, de periode van herstel van de blanke overheersing in de zuidelijke staten. Veel liberale witte Amerikanen waren geschokt door Trumps houding tegenover minderheden en migranten, schreef Painter, ‘maar zij die iets weten van de Afrikaans-Amerikaanse geschiedenis zouden niet zomaar zeggen: ‘Dit is niet het Amerika zoals ik het ken.’

Gates heeft dit geschiedenisboek niet bedoeld als politiek pamflet; het was een periode die hem al heel lang bezighoudt, schrijft hij, maar waarover hij nog niet had geschreven. Gates vertelt op zich weinig nieuws, maar hij doet het helder en met een krachtige visie. Zijn werk heeft altijd effect op het publieke debat, zeker ook omdat hij zijn boeken vergezeld laat gaan met tv-documentaires. Zoals nu in vier delen op PBS, met een eigen site, en in combinatie met onderwijsmateriaal. Hij publiceerde begin dit jaar een boek voor tieners over het onderwerp. Stony the Road zelf is rijk geïllustreerd met beeldmateriaal van de racistische stereotypen in reclame, in blackface-theater en -film en van ansichtkaarten met gruwelijke foto’s van de lijken van vermoorde zwarten. Dat geeft zijn tekst een overdonderde kracht.

Propagandastrijd

Het was een propagandastrijd. In de enorme stroom racistische beeldvorming werd ‘de oude neger’ verheerlijkt als trouwe slaaf, dom en vrolijk, op de plantages en de ‘nieuwe neger’, de ex-slaaf, nu vrij, werd afgeschilderd als een luie en gevaarlijke man, die uit was op het verkrachten van witte vrouwen. De ‘New Negro’ was ook de geuzennaam van een zwarte culturele elite die tegengas gaf, ook daar schrijft Gates over. Maar het effect was klein. De Ku Klux Klan trok erop uit voor lynchpartijen van valselijk beschuldigde zwarten en pleegde drieduizend moorden in een halve eeuw. Racistische ‘wetenschap’ beweerde dat het zwarte ras minderwaardig was.

Zo erg als het toen was, schokkend neergezet door Gates, kun je de huidige sfeer in de Verenigde Staten toch niet noemen. Maar uitspraken van Trump waaraan iedereen nu gewend is geraakt, waren een paar jaar geleden nog onfatsoenlijk geweest. Onder de paraplu van Trump zoeken zijn aanhangers onder de extremistische alt-right volop de publiciteit, op sociale media, met filmpjes op YouTube vol complottheorieën en uitingen van blanke superioriteitsgevoelens. Stony the Road laat zien dat deze ideologie geen bevlieging is, maar een diepgeworteld onkruid.