Direct naar artikelinhoud
AnalyseIs Holleeder een psychopaat?

‘Hij pakt je in, vreet je op en gooit je weg’: is Willem Holleeder een psychopaat?

Hij is kil en meedogenloos, maar lijdt Willem Holleeder echt aan de stoornis psychopathie? En zou dat van invloed moeten zijn op zijn straf? 

en
‘Hij pakt je in, vreet je op en gooit je weg’: is Willem Holleeder een psychopaat?
Beeld Enkeling

‘Mijn broer is een psychopaat en een seriemoordenaar’, zei Astrid Holleeder tijdens een van haar verklaringen in het Vandros-strafproces , waarin Willem Holleeder terechtstaat voor vijf liquidaties en een poging daartoe. ‘Als ik wist dat hij niks meer zou doen, zou ik hem nu meenemen’, huilde zij. ‘Ik heb geen wraakgevoelens – hij is ziek. Hij kan niet anders. Hij ís zo. Het enige wat helpt zijn vier muren.’

Ze is niet de enige die Willem Holleeders gedrag als psychopathisch karakteriseert. Astrids zus Sonja benadrukte in de rechtbank: ‘Willem is een charmeur. Hij pakt je in, vreet je op en gooit je weg.’ De later geliquideerde cafébaas Thomas van der Bijl zei tegen de recherche: ‘Willem is een schaker. Hij gebruikt mensen als schaakstukken.’ Drugshandelaar Kees Houtman, eveneens vermoord: ‘De Neus manipuleert voortdurend. Hij is in staat twee lijken ruzie te laten krijgen.’

Is Willem Holleeder een psychopaat?

Nee, zegt hij zelf. Maar met een simpele ontkenning lieten de rechters Holleeder deze week niet wegkomen. Tijdens de behandeling van Holleeders persoonlijke omstandigheden, afgelopen maandag, las de rechtbankvoorzitter uit de Dikke Van Dale de betekenis voor van het woord psychopathie en vroeg: ‘Meneer Holleeder, herkent u zichzelf daarin?’ Holleeder antwoordde hoofdschuddend: ‘Nee nee, ik ben juist heel sociaal.’

Een belronde leert dat forensisch psychiaters publiekelijk geen oordeel over de verdachte willen vellen – het is tuchtrechtelijk strafbaar een diagnose te stellen over iemand die je niet zelf hebt onderzocht. Alleen hoogleraar forensische psychologie Corine de Ruiter sprak zich in 2015, kort na aanvang van Holleeders strafzaak, onverholen over hem uit. In het tv-programma Boulevard noemde ze de bandopname van een gesprek waarin hij zijn zus Sonja bedreigt en uitscheldt voor ‘vuile kankerhoer’, een ‘klassiek voorbeeld’ van psychopathisch gedrag.

De Ruiter wees op Holleeders intimidatie, bedreiging en narcistische trekken: ‘Als je zulke mensen tegenspreekt of iets doet wat ze niet willen, dan worden ze agressief.’ En: ‘Ik denk dat Willem Holleeder op een aantal trekken van de lijst met criteria voor psychopathie de maximale score behaalt.’

‘Je wordt er niet mee geboren’

Een ‘psychopaten-gen’ bestaat niet, zegt klinisch psycholoog Evelyn Klein Haneveld, manager behandelzaken en plaatsvervangend algemeen directeur van tbs-centrum Oostvaarderskliniek, die nadrukkelijk geen diagnose over Holleeder wil stellen. ‘Je wordt niet als psychopaat geboren, maar je kunt je ertoe ontwikkelen. Het is deels erfelijk; bepaalde kenmerken zijn waarschijnlijk overdraagbaar, zoals een oppervlakkiger gevoelsleven of het ervaren van weinig angst.’

Psychopathie bestaat in gradaties: ‘Je bent er een bij een score van 30 of hoger volgens de controlelijst PCL-R’ (Psychopathy Checklist – Revised).

Een psychopaat heeft kenmerken als een kort lontje, gebrek aan empathie, een gering of afwezig gevoelsleven, een onpersoonlijk seksleven, een parasitaire leefstijl, wreedheid, weinig of geen berouw, impulsiviteit, het bewust overtreden van normen en regels en daardoor een verhoogd risico op het plegen van delicten, antisociale en narcistische trekken, hechtingsproblemen en bedrieglijk gedrag. Ofwel: ‘Altijd recht praten wat krom is en anderen de schuld in de schoenen schuiven’, zegt Klein Haneveld. Tegelijk weet zo iemand zich vaak uiterst charmant te presenteren en mensen te manipuleren. ‘Mijn indruk is dat psychopaten door hun emotionele defect een soort innerlijke leegheid hebben. Dat kan een verklaring zijn voor het zoeken naar spanning en kicks door middel van strafbaar gedrag, zoals vechtpartijen of roofovervallen.’

In een eerdere uitspraak over Willem Holleeder, toen hij in 2007 werd veroordeeld voor de – soms zeer gewelddadige – afpersing van vier vastgoedondernemers, schreef het hof dat ‘uit de verklaringen van getuigen het beeld naar voren komt van een man die als hem iets niet zint, er niet voor terugdeinst geweld te gebruiken. Daar waar verdachte heeft bekend geweld te hebben gebruikt, bagatelliseert hij dat, dan wel zijn eigen aandeel daarin’. Dit werd Holleeder zwaar aangerekend. Hij kreeg negen jaar celstraf.

Omstandigheden

Niet alleen biologische factoren, ook omstandigheden bepalen of iemand een psychopaat wordt. Opgroeien in een onveilig, gewelddadig milieu kan ertoe leiden dat een kind overgevoelig wordt voor stress en ernstige traumaklachten of een borderline-persoonlijkheidsstoornis ontwikkelt. Maar er zijn ook aanwijzingen, onder meer in neurobiologisch onderzoek, dat een kind juist minder gaat reageren op stress, en als het ware uit zelfbescherming z’n emoties uitschakelt. Dat laatste, stelt klinisch psycholoog Klein Haneveld, kan leiden tot psychopathie.

Auke Kok beschrijft in zijn boek Holleeder, de jonge jaren de ernstigste vorm van huiselijk geweld in het ouderlijk gezin van de crimineel. Verwijzend naar deze biografie vroeg de rechter Holleeder maandag expliciet naar zijn gewelddadige vader – een alcoholist die zijn vrouw en kinderen sloeg, toeschreeuwde en verwaarloosde –, naar zijn vriendschap als puber met de crimineel Cor van Hout en naar Holleeders ‘talloze’ vriendinnen. Hij vroeg zelfs of Holleeder überhaupt in staat is om zich langdurig aan één persoon te hechten. De verdachte leek de vraag niet te begrijpen: ‘Ik ben heel makkelijk met mensen.’

Willem Holleeder wil zich, zoals veel verdachten van ernstige delicten, niet psychisch door het Pieter Baan Centrum laten onderzoeken. Tijdens zijn elfde pro-formazitting antwoordde hij op een verzoek daartoe van de rechtbank: ‘Daar zie ik het nut niet van in.’

Strafvermindering 

Dat nut kan echter groot zijn. ‘Psychopathie zou moeten leiden tot verminderde toerekeningsvatbaarheid en dus een lagere straf’, zegt Wim Canton, psychiater en auteur van het Handboek Antisociale persoonlijkheidsstoornis en psychopathie. ‘Het is een afwijking, een stoornis. Het is een ziekte zoals alle andere psychische stoornissen.’

In het strafrecht mag alleen gestraft worden als de beschuldigde iets te verwijten valt. Anders gezegd: als iemand de vrije keuze had om het strafbare delict wel of niet te plegen. Bij psychopaten is die vrijheid beperkt, omdat ze door hun gebrekkige gewetensontwikkeling, gebrek aan empathie en hun impulsiviteit niet goed in staat zijn om hun gedrag en emoties te reguleren, zegt Canton. ‘Ze snappen dat wat ze doen niet mag, maar ze kunnen dat niet voelen.’

In zijn handboek voor psychopathie noemt hij drie prototypen psychopaten die algemeen bekend zijn: Hannibal Lecter uit de film Silence of the Lambs, Tony Montana uit Scarface en Patrick Bateman die figureerde in American Psycho. Dat is het stereotiepe beeld waardoor de samenleving heel afwijzend tegenover psychopaten staat. Uit Canadees onderzoek in 2014 met een gesimuleerde jury blijkt dat verdachten met de diagnose ‘psychopaat’ vaker schuldig worden bevonden dan verdachten met dezelfde omstandigheden bij wie die diagnose niet is gesteld. En uit empirisch onderzoek blijkt dat veroordeelden met het stempel psychopaat veelal strenger worden gestraft dan wanneer dat etiket niet aan een soortgelijke dader hangt, terwijl de straf voor ‘zieke’ psychopaten volgens Canton dus juist lager zou moeten zijn, gecombineerd met een behandeling om het recidiverisico te verminderen.

‘Het zwaarder straffen van dit soort daders heeft meestal weinig effect op hun gedrag, integendeel’, zegt Yvo van Kuijck, plaatsvervangend raadsheer bij het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden en lange tijd voorzitter van de Penitentiaire Kamer die oordeelt over voortzetting of het beëindigen van tbs-behandelingen. ‘Het leer-effect van een straf is bij deze daders beperkt. Zij laten zich bij het plegen van ernstige geweldsdelicten ook nauwelijks afschrikken door het vooruitzicht van een zware straf, omdat impulsiviteit vaak een grote rol speelt, dat is nu juist een kenmerk van mensen met psychopathie of een antisociale persoonlijkheidsstoornis.’

Geschat wordt dat bij 0,6 tot 1 procent van de bevolking sprake is van psychopathie. Hoewel dit na crimineel gedrag strafverlagend zou moeten werken, houdt het strafrecht daar te weinig rekening mee, zegt Van Kuijck. De diagnose wordt in pro Justitia-rapportages zelden gesteld. Dat komt doordat de afwijking lange tijd niet als diagnose in het classificatiesysteem voor psychische stoornissen, de DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) was opgenomen. In de jongste versie, DSM 5, staat het zijdelings, als aanvulling op de antisociale persoonlijkheidsstoornis.

‘Dat is niet goed’, vindt Wim Canton. ‘Psychopathie is een graadje erger dan de antisociale persoonlijkheidsstoornis. Die hele DSM is eigenlijk een politiek verhaal van de Amerikanen. Als ze psychopathie volledig in de DSM zouden opnemen, moesten ze er in het strafrecht namelijk ook iets mee. En dat vindt men ingewikkeld.’

De reden voor die marginale beschrijving van de stoornis in de DSM is de discussie of een psychopaat ziek is of slecht, mad or bad. ‘Feitelijk zijn ze het allebei’, zegt de psychiater. ‘Deze mensen zijn ziek en daar kunnen ze niet zoveel aan doen, maar een symptoom van die ziekte is dat ze beschadigend, slecht, grensoverschrijdend en dus vaak strafbaar gedrag vertonen.’

Behandeling 

De maatschappij gelooft echter liever dat iemand intrinsiek slecht is, want dat maakt vergelding in het strafrecht veel makkelijker, stelt klinisch psycholoog Klein Haneveld, die ook vindt dat het strafrecht meer rekening zou moeten houden met het feit dat psychopathie een stoornis is. ‘De meeste mensen kunnen of willen zich niet voorstellen dat iemand zo kil en berekenend is als gevolg van een sociaal-emotionele handicap waar deze persoon niks aan kan doen. Want dan rijst de vraag: wat moeten we ermee?’

Psychopathie is namelijk slecht behandelbaar, doordat psychopaten zelf vaak geen problemen ervaren en makkelijk liegen en bedriegen. Als je nooit weet of iemand de waarheid spreekt, licht Canton toe, kan een behandelaar met zo iemand ook geen afspraken maken.

De psychiater kan zich ‘heel goed voorstellen’ dat een advocaat zijn of haar cliënt afraadt om zich psychisch te laten onderzoeken: ‘Als je een celstraf krijgt, weet je wanneer je weer vrijkomt. Als je tbs krijgt opgelegd, weet je dat nooit.’

Dat betekent niet dat Willem Holleeder helemaal geen kans loopt om tbs opgelegd te krijgen. Afgelopen maandag werd hij uitgebreid bevraagd over ‘de wolf en het lam die in ieder mens schuilen’ en over welk van die twee in zijn leven het meest werd gevoed. Daaruit blijkt dat de rechters oog hebben voor de mogelijkheid van een psychische stoornis bij deze verdachte. Afgelopen najaar diende minister Dekker (Rechtsbescherming) een wetsvoorstel in waarmee het voor rechters makkelijker wordt tbs op te leggen wanneer een aangeklaagde zich, net als Holleeder, niet wil laten onderzoeken.

Levenslang

De kans is echter reëel dat Holleeder levenslang krijgt, net als zijn vermeende handlangers in het liquidatieproces Passage. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft inmiddels geoordeeld dat ook levenslang gestraften een reëel perspectief moeten hebben op invrijheidstelling en dat daartoe, na 25 jaar, een herbeoordeling van de straf moet plaatsvinden.

Daarom zou ook bij levenslang gestraften ‘vanaf dag één’ een detentieplan moeten worden opgesteld, inclusief eventuele behandeling en reïntegratieactiviteiten, zegt Yvo van Kuijck, die tevens bestuurslid is van de stichting Forum Levenslang, dat een humane tenuitvoerlegging van de levenslange straf voorstaat. ‘Het doel van een straf of maatregel is altijd dat iemand uiteindelijk weer terugkeert in de samenleving, tenzij er sprake is van ernstig recidivegevaar.’

Dan blijft toch de vraag: wat doen we met een psychopaat? Want voor persoonlijkheidskenmerken als narcisme, gebrek aan empathie en kilheid is geen behandeling bekend die dat structureel verbetert of zelfs maar beïnvloedt, zegt Evelyn Klein Haneveld. Er zijn wel aanwijzingen dat behandeling gericht op impulsief en antisociaal gedrag kan werken om de kans op herhaling van het gepleegde delict te verminderen, stelt zij, zoals medicatie die impulsiviteit vermindert, of therapie gericht op gedragsverandering.

 ‘Onderzoek laat zien dat als je de behandeling richt op iemands gedrag, terwijl je als het ware om die lastige persoonlijkheidskenmerken heen werkt, patiënten met psychopathie minder lijken te recidiveren. Ze blijven kil, maar berokkenen anderen minder schade. En dat is voor iedereen uiteindelijk beter.’