Untitled is een documentaire zonder thema

De mooiste film die de Oostenrijkse documentairemaker Michael Glawogger (1959-2014) zich kon voorstellen, zei hij voor aanvang van zijn fatale laatste reis, is een film die niet tot rust komt. Een documentaire zonder thema. Over niks. Nou ja, over reizen en beweging zou het gaan, maar dan zonder sturend verhaal. Een freewheelend verslag van zijn een jaar lang durende reis van Oostenrijk naar het zuiden, via de Balkan naar Noord- en West-Afrika. Titel: Untitled.

Ook wilde hij eens wegblijven van de ellende in de wereld, zoals hij dat filmde in fraaie documentaires als Workingman's Death (2005) en Whores' Glory (2011), en op zoek naar 'schoonheid en geluk'. Dat lukte.

Maar verder liep alles anders, met Glawogger en met Untitled, een van de opmerkelijkste documentaires die op de eerste dagen van documentairefestival Idfa is vertoond. Aangekomen in Liberia werd de documentairemaker ziek. Tyfus, dacht men eerst. Toen het malaria bleek te zijn, kwam behandeling te laat. Na 4 maanden en 19 dagen reizen, met zo'n 70 uur film op zak, overleed Glawogger op 54-jarige leeftijd, in het kustplaatsje Harper.

Zijn vaste en ervaren editor Monika Willi (49), die sinds La pianiste (2001) ook alle films van landgenoot Michael Haneke monteerde, besloot uit het bestaande materiaal de film samen te stellen. De beelden waren te bijzonder om weg te gooien, vond ze.

Aan de telefoon, na een kort bezoek aan het festival in Amsterdam, vertelt ze dat die beslissing niet zomaar is genomen. 'Ik twijfelde. Ben ik de juiste persoon om deze documentaire te maken? Mag ik hier überhaupt wel aan beginnen? Zit er eigenlijk wel een film in dit materiaal? En is dit een film geworden waarin Michael zich had kunnen vinden?' Willi slaakt een zucht. Het was én is een lang en slopend proces, zegt ze.

Het is een situatie die een beetje doet denken aan de productie van The Long Season, ook dit jaar te zien op het Idfa, waarbij de cameravrouw en de producent de documentaire voltooiden nadat de Nederlandse regisseur Leonard Retel Helmrich plotseling in coma was geraakt. Maar daar was de regisseur na enige tijd in ieder geval in staat om, na het zien van het eindresultaat, zijn duim op te steken.

Willi stond stil bij het ongeremde vertrouwen van Glawogger in de mensen met wie hij werkte, en dat nam haar twijfel weg. 'Ik kreeg al in de eerste maanden van zijn reis uren aan materiaal toegestuurd. Hij was heel benieuwd wat ik vond van de beelden die hij had gemaakt, wat ik erin zag. En ik monteerde tijdens zijn draaiperiode. We hadden een deal: ik stuurde alleen stukken terug die hem opgewekt maakten. Ik wil geen bullshit, zei hij dan.'

Untitled laat zich kijken als een energieke en grillige beeldenstroom. Alles is onophoudelijk in beweging, de camera beweegt overal achteraan. Beelden van zandworstelaars in Senegal, kindjes die in versgestort afval op een vuilnisbelt graaien, kapotgeschoten huizen in Servië, een voetbalwedstrijd op het strand tussen mannen met maar één been. En, schitterend: een jongetje dat in de vroege ochtend ergens in Sierra Leone per skateboard slingerend door smalle straatjes een jerrycan vervoert.

Willi dient de scènes kriskras door elkaar op en de beelden worden voortgestuwd door vluchtig ratelende elektronische muziek, als de onrustige hartslag van de film. 'Ik maakte een tweede reis door al het materiaal en vertrouwde geheel op mijn serendipiteit - op de gedachte dat een logische volgorde van de beelden zich vanzelf aandient als ik de beelden maar goed zou bekijken. Zoekt, en gij zult vinden. Die methode was voor Michael ook belangrijk.'

Ze categoriseerde de beelden, voor zover mogelijk, op thema. Soms is dat alleen zichtbaar voor degene die écht goed kijkt. 'Oorlog, strijd en masculiniteit lopen als een rode draad door de film. Kapotgeschoten huizen op de Balkan volg ik bijvoorbeeld op met vechtende mannen in Freetown, Sierra Leone. Het gevecht in Sierra Leone ziet er heftig uit, sommige mensen worden verontwaardigd als ze die beelden zien, ze vinden het voyeurisme, maar het is een gecontroleerd ritueel, er wordt ingegrepen als de mannen te ver gaan. Interessant vind ik dat, dat de beelden op de Balkan, waar herinneringen aan echte gruwelijkheden worden opgehaald, minder heftige reacties oproepen.'

De film nodigt voortdurend uit om zelf dit soort koppelingen te maken. Glawoggers beoogde rusteloosheid bleef daarin het leidmotief. Van de suggestie dat de documentaire daarmee soms lijkt op een videoclip, schiet Willi in de lach. 'Wauw, dat vind ik geweldig te horen. De film wordt meestal een meditatie genoemd. Daarin zit vast een bepaalde waarde verscholen, maar ik moet die waarde nog ontdekken. Maar noem het een videoclip en je denkt direct aan de rusteloosheid die Michael voor ogen stond.'

Het Idfa duurt t/m zondag 26/11. Zie idfa.nl voor het programma en kaartverkoop.