Wat Tom Ripley zo’n onweerstaanbaar karakter maakt (en waarom ook de schrijfster van het boek mensen zo fascineert)

Het is een van de vragen van Prousts Questionnaire: wie zijn je favoriete helden in fictie? Volgens Marcel Proust kon je uit de antwoorden op zijn beroemde vragenlijst – met verder vragen als ‘wanneer was u het gelukkigst?’ en ‘wat zijn favoriete kwaliteiten in een man/vrouw?’ – veel, zo niet alles te weten komen over iemands persoonlijkheid.

Schrijver dezes heeft twee fictiehelden: Kees Bakels en Tom Ripley. Kees Bakels is de hoofdfiguur in Theo Thijssens in 1923 verschenen roman Kees de jongen, Tom Ripley is dat in vijf boeken van de Amerikaanse schrijfster Patricia Highsmith.

Wat zou Proust maken van zo’n keuze, zou hij er wellicht een gespleten persoonlijkheid uit afleiden?

Geslepen en gewetenloos

Kees is namelijk een en al onschuld en goedheid, terwijl Ripley zich laat omschrijven in termen als geslepen en gewetenloos. Tom Ripley is een oplichter, die ook de nodige moorden pleegt. In de vijf boeken van Highsmith – het eerste verscheen in 1955, het laatste in 1991 – vermoordt hij elf mensen. Indirect schuldig is hij aan de dood van nog eens vier mensen.

En dan toch een fictieheld? Ja. Want behalve amoreel, om niet te zeggen een regelrechte psychopaat, is Tom Ripley ook charmant en vooral heel slim. Als lezer zie je hem met genoegen overal mee wegkomen. Die fascinatie voor Ripley is geen particuliere liefhebberij. Patricia Highsmiths Ripleyboeken, tezamen wel de ‘Ripliad’ genoemd, waren grote literaire successen, waarover ook filmregisseurs zich graag bogen.

Alain Delon was in 1960 de eerste acteur die Ripley speelde, in de film Purple Noon. In 1977 volgde Dennis Hopper in Der amerikanische Freund van Wim Wenders. Matt Damon speelde Ripley in 1999 in The Talented Mr. Ripley, John Malkovich deed het in 2002 in Ripley’s Game en Barry Pepper in 2005 in Ripley Under Ground.

Heel eigen draai

Die film met Matt Damon, geregisseerd door Anthony Minghella, was in de bioscoop de meest succesvolle verfilming. Nog veel meer kijkers trekt nu op Netflix de alom geprezen serie Ripley van Steven Zaillian. De film en de serie vertellen grotendeels hetzelfde verhaal, maar de regisseurs gaven er ieder een heel eigen draai aan.

Waar in The Talented Mr. Ripley de kleuren van het scherm knallen, is de serie op Netflix in alle opzichten zo noir als maar kan, letterlijk en figuurlijk (de serie is geschoten in zwart-wit). Matt Damon is als Ripley ondanks alles wat hij uitvreet toch ook innemend. Andrew Scott, die de hoofdrol speelt in de serie, zet een andere Ripley neer. Nogal een engerd is het, met ogen vol geheimen en een vaak heel sinister glimlachje.

Maar ook deze Ripley zie je met genoegen kennissen, bankbediendes, portiers en vooral politiemannen om de tuin leiden. Goed gespeeld door Scott, vakwerk van regisseur Zaillian, maar dat het karakter van Tom Ripley zo overtuigt, is in de eerste plaats de verdienste van zijn bedenker Patricia Higsmith (1921-1995). Ze schreef meer goede boeken, maar haar Ripleyromans zijn het bekendst.

Van meet af aan sloeg haar werk aan bij filmmakers. Achttien jaar oud was ze nog maar toen ze in 1950 Strangers on a Train publiceerde. Een jaar later werd haar debuutroman al verfilmd door Alfred Hitchcock. Er zouden nog veel meer film- en televisiebewerkingen van haar werk volgen.

Gefascineerd door de schrijfster zelf

Liefhebbers van haar werk zijn meestal ook gefascineerd door Highsmith zelf. De schrijfster, officieel Mary Patricia Plangman, was geen grote mensenvriend. Eigenlijk hield ze meer van dieren. Ze was gek op katten, wat in de schrijverswereld zeker niet ongewoon is. Opvallender was haar liefde voor slakken. Ze kweekte die, maar sleepte ze ook overal mee naartoe. Op cocktailparty’s verscheen ze met een tas met daarin een krop sla vol slakken. Ook had ze eens een stel slakken in haar beha.

Patricia Highsmith had haar leven lang last van depressies en was een zware drinker, die aan het ontbijt al gin met jus d’orange dronk. Ze was lesbisch en er waren veel minnaressen, maar ze prefereerde het gezelschap van mannen. Vrouwen vond ze alleen seksueel interessant. Tijdens het schrijven van The Talented Mr. Ripley, het eerste deel van de Ripliad, vereenzelvigde ze zich zo met de hoofdfiguur dat ze brieven die ze in die tijd verstuurde ondertekende als Tom.

Maar waar de lezer of kijker ondanks Tom Ripleys gewetenloosheid toch makkelijk een zekere sympathie voor hem opvat, staat daar bij zijn schepper te veel voor in de weg. Zo was de schrijfster een zelfverklaarde jodenhaatster. In haar boeken is daar niets van te merken, maar in gezelschap deinsde ze niet terug voor weerzinwekkende antisemitische uitspraken. Evengoed waren onder haar geliefdes ook Joodse vrouwen.

Anton Corbijn

Highsmith was lesbisch, de seksuele voorkeur van Tom Ripley is niet helemaal duidelijk. In de latere Ripleyboeken heeft hij, wonend in Frankrijk, een echtgenote, maar een enthousiaste minnaar lijkt hij niet. In de eerdere boeken, en ook in de daarop gebaseerde films, hangt homo-erotiek voortdurend in de lucht, maar komt het nooit tot daden.

Patricia Highsmith is het onderwerp van meerdere documentaires en biografieën. Een speelfilm over haar is in de maak. De regisseur daarvan is de vooral als fotograaf bekende Nederlander Anton Corbijn. In de film Switzerland, vernoemd naar het land waar Patricia Highsmith het laatste deel van haar leven woonde, zal de schrijfster worden gespeeld door de Britse actrice Helen Mirren.