Direct naar artikelinhoud
PostuumKofi Annan

Kofi Annan: eminent diplomaat die moest buigen voor de geschiedenis

Oud-secretaris-generaal van de VN Kofi Annan leidde de organisatie in een van de turbulentste periodes van haar bestaan. De aimabele ‘internationale rockster van de diplomatie’ overleed zaterdag na een kort ziekbed op 80-jarige leeftijd in een ziekenhuis in Bern, Zwitserland.

Kofi Annan in december 2017.Beeld AFP

‘Kofi Annan wás in veel opzichten de Verenigde Naties’, zei VN-secretaris-generaal Antonio Guterres over zijn zaterdag overleden charismatische voorganger. ‘Hij klom op in de rangen en leidde de organisatie vervolgens het nieuwe millennium binnen met een ongeëvenaarde waardigheid en vastberadenheid.’ 

Annan, volgens Guterres ‘een kracht ten goede’, was een eminent diplomaat en internationaal staatsman die soms diep moest buigen voor de geschiedenis. Hij had grote verdiensten voor de bevordering van de mensenrechten, de strijd tegen de kloof tussen arm en rijk, en de strijd tegen verwoestende infectieziekten als aids, tbc en malaria, maar hij kon geen vrede brengen in Syrië, of het geweld beteugelen in landen als Rwanda, Bosnië, Soedan, Somalië en Irak.

Annan was de eerste zwarte Afrikaan aan het hoofd van de VN en ook de eerste klassieke VN-carrièrediplomaat in die positie. Hij werd in 1997 als zevende secretaris-generaal benoemd als opvolger van de Egyptenaar Boutros Boutros-Ghali. In 2001 werd hij – een unieke zaak – unaniem herbenoemd voor een tweede termijn, tot aan 2006, toen hij werd opgevolgd door Ban Ki-moon.

In 2001 kregen de VN en Kofi Annan gezamenlijk de Nobelprijs voor de Vrede, Annan met name omdat hij de kwakkelende VN nieuw aanzien en perspectief had bezorgd, alsmede vanwege zijn humanitaire inspanningen, zoals voor de strijd voor burgerrechten, de strijd tegen het terrorisme en de strijd tegen hiv/aids, vooral in Afrika. Het maakte hem in de woorden van de Amerikaanse diplomaat Richard Holbrooke tot een ‘internationale rockster van de diplomatie’. 

Heiligenstatus

Annan was een diplomaat en bemiddelaar van nature, gepokt en gemazeld in de traditionele overlegcultuur van zijn geboorteland Ghana (hij wist er in 2007 een etnisch conflict in Kenia mee te bezweren). Hij was een aimabel en empathisch aristocraat, en sprak met zachte stem, vaak misverstaan als een teken van zwakte. Sommigen dichtten hem een soort heiligenstatus toe. Wellicht wist hij hierdoor ondanks rampen en schandalen altijd zijn moreel gezag te behouden.

Als secretaris-generaal gaf Kofi Annan leiding aan de VN in een van de meest turbulente perioden van haar bestaan. Hij begon in een sfeer van optimisme, de Koude Oorlog was voorbij, de mondialisering was in opmars en Annan mocht de volkerenorganisatie doen herrijzen na decennia van mismanagement, politiek gekonkel en schandalen. Maar dat optimisme werd al snel zwaar op de proef gesteld, met de hiv/aidsepidemie in Afrika, de terroristische aanslagen van 11 september 2001, de oorlog in Irak en de strijd tegen het terrorisme.

Kofi Annan in 2010.Beeld AP

‘Ik denk dat mijn donkerste uur de Irakoorlog was en het feit dat we die niet hebben kunnen tegenhouden’, zou Annan later zeggen, verwijzend naar maart 2003 toen de VS en Groot-Brittannië Irak binnenvielen zonder ondersteunende resolutie van de VN. En dat terwijl Annan in 1998 een oorlog nog persoonlijk had weten af te wenden toen hij de Iraakse leider Saddam Hussein wist te bewegen de VN toestemming te verlenen tot inspecties van chemische wapens.

Maar Annan was ook succesvol. Hij zorgde dat de VN daadkrachtiger aan de slag ging met vredesmissies (hij lanceerde de term humanitaire interventie), mensenrechten en armoedebestrijding. Hij was in 2000 de architect van de Millennium Ontwikkelingsdoelen (halvering van de armoede, meer gelijkheid voor vrouwen en onderwijs voor elk kind in 2015). Hij richtte de VN- Raad voor de Mensenrechten en de VN- Commissie voor Vredesoperaties op, en was instigator van het Global Fund to Fight AIDS, Tuberculosis and Malaria en het Global Compact Initiative, voor sociale verantwoordelijkheid van bedrijven.

Kofi Annan samen met toenmalig koningin Beatrix.Beeld ANP

Kofi Annan en zijn tweelingzus Efua werden 8 april 1938 geboren in Kumasi, Ghana, toen nog de Britse Goudkust. Hij stamde uit een vooraanstaande Ashanti-familie, maar noemde zichzelf ‘atribaal in een tribale wereld’. Zijn vader, een provinciaal gouverneur, stuurde hem naar een elitaire kostschool. Later deed hij een technische opleiding in Kumasi. Vervolgens studeerde hij economie in St.Paul, Minnesota (VS), internationale relaties in Genève, Zwitserland en management aan het Massachusetts Institute of Technology, Boston (VS).

Hij begon zijn diplomatieke carrière in 1962 bij de Wereldgezondheidsorganisatie (op diverse posten in de wereld), maar stapte later over naar de VN, waar hij verscheidene functies had op het hoofdkwartier in New York, onder meer bij de Hoge Commissaris voor de Vluchtelingen. In de jaren negentig was hij speciaal gezant voor voormalig Joegoslavië en hoogste baas van de VN-vredesmissies (onder meer bij de mislukte vredesoperatie in Bosnië in 1992-96).

Kritiek

Zijn twee termijnen als secretaris-generaal leverden Annan naast lof ook kritiek op. Zo zou hij te weinig hebben gevochten om de door westerse landen gedomineerde VN-Veiligheidsraad uit te breiden met nieuwe leden. In 2004 was er kritiek op corruptie bij het Olie-voor-Voedsel-programma in Irak. Annans zoon Kojo zou geld hebben gekregen toen zijn werkgever een lucratief contract in de wacht sleepte. Een onderzoeksrapport vond dat Annan scherper toezicht had moeten houden. En dan was er de pijnlijke kwestie van seksueel misbruik door leden van VN-vredesmissies. Die werd vooral na zijn aftreden groot.

Een zwarte periode was ook Annans eerdere baan als hoofd vredesoperaties van de VN. Hij kreeg in 1994 te maken met de genocide door Hutu-milities op naar schatting 800 duizend Tutsi’s en gematigde Hutu’s in Rwanda en in 1995 met de massamoord door Bosnische Serviërs op meer dan zesduizend moslims in Srebrenica, in beide gevallen ondanks de aanwezigheid van VN-blauwhelmen. 

Annan gelastte als secretaris-generaal onderzoeken naar beide kwesties waarin ook zijn eigen rol kritisch werd belicht. Zo zou hij te laks op alarmsignalen uit Rwanda hebben gereageerd. ‘Ik meende destijds dat ik mijn best deed’, zei Annan later. ‘Maar ik besefte na de genocide dat ik meer had kunnen en moeten doen om alarm te slaan en steun te verwerven.’ Dat leidde tot de oprichting van de VN Commissie voor Vredesoperaties en de doctrine ‘Responsiblity to Protect’.

Na zijn vertrek bij de VN bleef Kofi Annan zeer actief, onder meer op charitatief gebied. Hij richtte in 2007 zijn eigen Kofi Annan Foundation voor internationale ontwikkeling en armoedebestrijding op en was ook betrokken bij The Elders, een charitatief netwerk van oud-staatslieden dat was opgezet door Nelson Mandela. Hij volgde Desmond Tutu op als voorzitter. Annan maakte daarbij volop gebruik van zijn enorme netwerk, tot aan het Nederlandse Koninklijk Huis toe.

Ook deed Annan tal van bijzondere projecten. Zo werd hij in 2012 benoemd als speciaal gezant van de VN en de Arabische Liga voor Syrië, om een oplossing te vinden voor de burgeroorlog. Hij kwam met een zespuntenplan voor vrede en met een staakt-het-vuren, maar stapte na zeven maanden gefrustreerd op toen de VN-Veiligheidsraad na het oplaaien van de strijd verdeeld bleef over de aanpak. ‘Ik verloor mijn troepen op weg naar Damascus’, zei hij daarover later. 

Van 2016 tot 2017 leidde hij een VN-onderzoekscommissie naar de situatie van de Rohingya’s, de vervolgde moslimminderheid in de Myanmarese deelstaat Rakhine. Hij deed de regering aanbevelingen voor een humaner beleid, niet dat die regering daar veel mee deed. Maar dat kon Annan zijn leven lang nooit ontmoedigen. ‘Ik ben een koppige optimist, ik ben als optimist geboren en zal een optimist blijven, want als je de hoop opgeeft, is alles verloren’, zei hij dit jaar op zijn 80ste verjaardag. ‘Ik spoor u allen aan de hoop ook nooit op te geven.’

Kofi Annan was sinds 1984 getrouwd met Nane Maria Lagergren, een Zweedse advocate, tevens nicht van Raoul Wallenberg, die tijdens de Tweede Wereldoorlog als diplomaat duizenden Joden van de Duitse gaskamers wist te redden. Het echtpaar woonde in Zwitserland en had een dochter. Eerder was Annan getrouwd met de Nigeriaanse Titi Alakija, met wie hij twee kinderen had.

Reacties op Annans overlijden

Met de dood van Kofi Annan verliest de wereld een ‘groot en charismatisch mens’, reageerde premier Rutte op het nieuws van Annans overlijden. ‘Als secretaris-generaal van de VN heeft hij zich altijd op bevlogen en weloverwogen wijze ingezet voor vrede en veiligheid in de wereld, met speciale aandacht voor mensenrechten.’

Minister van Buitenlandse Zaken Stef Blok prijst op Twitter ‘het leven, de prestaties en de toewijding’ van Annan. ‘Hij zal enorm worden gemist.’ De huidige secretaris-generaal van de VN, Antonio Guterres, bericht: ‘In veel opzichten wás Kofi Annan de Verenigde Naties. Hij klom op in de rangen om vervolgens de organisatie het nieuwe millennium binnen te leiden, met ongeëvenaarde waardigheid en vastberadenheid.’

Gro Harlem Brundtland, vicevoorzitter van The Elders, laat in een reactie weten: ‘We zijn geschokt door het verlies van onze dierbare vriend en ouderling. Kofi was een sterke en inspirerende aanwezigheid voor ons allen, en zonder zijn leiderschap zouden The Elders niet zijn waar ze nu zijn. Kofi werkte zijn leven lang onophoudelijk aan de verbetering van het leven van miljoenen mensen over de hele wereld. Terwijl we vandaag rouwen om zijn dood, besluiten we als The Elders om zijn waarden en nalatenschap ook in de toekomst te blijven verdedigen.’

Prinses Mabel, oud-directeur van The Elders, bericht: ‘De mensheid is een van haar groten verloren. Ik bewonderde Kofi Annans geduld, vasthoudendheid, integriteit en mededogen. Laten we hem eren door werk te maken van vrede, mensenrechten, de rechtsstaat en ontwikkeling.’

Koning Willem-Alexander en koningin Maximá reageren bedroefd op het overlijden van Annan: 'Met groot verdriet hebben wij kennisgenomen van het overlijden van Kofi Annan. Wij herinneren ons zijn warmte en zijn wijsheid. Onvermoeibaar zette hij zich in voor recht en vrede en een beter leven voor mensen overal ter wereld. Kofi Annan kon mensen bij elkaar brengen. In zijn stem klonken overtuigingskracht en compassie door en daarmee wist hij mensen te raken en te motiveren. In gedachten zijn wij bij zijn vrouw en kinderen.'

Toenmalig Commissaris voor de Vluchtelingen Ruud Lubbers tijdens een werkbezoek in Darfur, Sudan in september 2004.Beeld AP

Affaire-Lubbers 

Een Nederlands vuiltje op het blazoen van Kofi Annan als secretaris-generaal van de VN was de kwestie-Ruud Lubbers. De onlangs overleden Nederlandse oud-premier moest in 2005 als Hoge Commissaris voor de Vluchtelingen aftreden vanwege een beschuldiging van ongewenste intimiteiten.

Annan had Lubbers in 2001 gevraagd de leiding op zich te nemen van VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR. Lubbers pakte zijn nieuwe baan vol overgave aan, maar voorjaar 2004 ging het mis. Een medewerkster, Cynthia Brzak, beschuldigde haar baas van aanranding. Lubbers zou zich in december 2003 in zijn kantoor op onzedelijke wijze tegen haar hebben aangedrukt.

Een interne onderzoekscommissie stelde Brzak in het gelijk en adviseerde Annan disciplinaire maatregelen op te leggen. Lubbers zelf ontkende iets fout te hebben gedaan. Het zou slechts zijn gegaan om een vriendschappelijke aanraking, ‘een teken van hoffelijkheid, meer niet’. Annan zat met de zaak in zijn maag en hield het bij een berisping. Lubbers mocht zijn baan houden.

De zaak laaide in 2005 alsnog op toen details uit het onderzoek uitlekten naar de pers. Lubbers trachtte zich op een snel belegde persconferentie in New York nog vrij te pleiten door een mannelijk journalist te vragen hem te helpen de aanraking voor te doen, maar diende diezelfde dag nog zijn ontslag in.

Brzak stapte naar de Amerikaanse rechter, maar die weigerde in 2006 Lubbers te vervolgen vanwege de diplomatieke onschendbaarheid van VN-personeel. Dat vonnis werd in 2010 bekrachtigd door het Hooggerechtshof. Lubbers werd bij de UNHCR opgevolgd door huidig secretaris-generaal Antonio Guterres.

Geheim van Kofi Annans diplomatieke gave: het Afrikaanse palaveren

Kofi Annan had zijn veelgeprezen diplomatieke voorzichtigheid niet van vreemden. Hij werd in 1938 geboren in het Ghanese stamland van de Ashanti, een van de grote prekoloniale koninkrijken van Afrika, een etnisch diverse, maar harmonieuze samenleving dankzij een traditie van dialoog en overleg. ‘Je slaat een man niet op zijn hoofd als hij jouw vingers tussen zijn tanden heeft’, was dan ook niet voor niets Annans favoriete Ghanese spreekwoord.

Zijn diplomatieke aanpak kwam ook voort uit de traditionele manier van onderhandelen en beslissingen nemen die in grote delen van Afrika te vinden is: het palaveren. Op het Afrikaanse platteland worden knopen doorgehakt doordat de dorpsoudsten zich terugtrekken in een speciale hut of onder een grote boom, uitvoerig praten over van alles en nog wat en pas naar buiten treden als ze het eens zijn.

Het is een vreedzaam, constructief overlegmodel op basis van gezamenlijk belang en gericht op consensus. Iedere deelnemer wordt serieus genomen en telt evenzeer mee. Nelson Mandela prees het palaveren als een ‘waarlijk democratische instelling’ die vrede, sociale rust en cohesie bevordert.

In 2007 slaagde Annan erin met deze aanpak een tribaal conflict in Kenia te bezweren. Rivaliteit tussen twee presidentskandidaten had geleid tot gevechten tussen hun beider volkeren, de Kikuyu en de Luo, waarbij al 1.200 doden waren gevallen. Annan zette de politici in een kamer en zei: ‘Er is maar één Kenia’. Resultaat: de een werd president, de ander premier. Het geweld stopte.

Kofi Annan in zijn memoires

In zijn memoires was Annan regelmatig diplomatiek én dodelijk, al was het maar door terloops te citeren wat hij per ongeluk opving in de mannen-wc. De Amerikaanse president George W. Bush tegen de Britse premier Tony Blair: ‘Yo, Blair, how’re you doing? What about Kofi? I don’t like his cease-fire plan...’