De Braziliaanse Christiane Jatahy is het creatieve brein achter het Holland Festival 2024: ‘Ik wil praten met creatieve mensen uit de buitenwijken van Amsterdam’

Ze woont en werkt op twee continenten, zoals het grote regisseurs tegenwoordig betaamt. Christiane Jatahy (56) komt uit Brazilië, is daar vaak, maar ze is tegenwoordig net zo frequent in Parijs, waar ze een appartementje heeft in het 20ste arrondissement. En nu ze associate artist van het Holland Festival is, neemt ze net zo goed de trein naar Amsterdam voor overleg. Al zegt ze meteen: “Mijn thuis is in Brazilië, en ik heb een huis in Frankrijk.”

Jatahy is geen onbekende van het Holland Festival. Eerder stonden haar Macbethbewerking Walking Forest (2016) en haar bejubelde voorstelling What if they went to Moscow? (2015) naar Tsjechovs Drie Zusters, op het festival.

Ze is niet alleen een theaterregisseur maar maakt ook films, die ze op een heel natuurlijke manier combineert met haar werk op het podium. In 2022 ontving Jatahy tijdens de Biënnale van Venetië de Gouden Leeuw voor haar gehele theateroeuvre. In het juryrapport werd ze geroemd als ‘een harde en scherpe waarnemer van de gewelddadige wreedheid van onze wereld’.

Christiane Jatahy werd in 1968 geboren in Rio de Janeiro, Brazilië ging gebukt onder een militaire dictatuur, die duurde tot 1985. Ze studeerde filosofie en journalistiek, film en theater, en die fascinaties zijn duidelijk in haar werk terug te zien. Voor het Holland Festival 2024 laat ze een feministische, politieke Hamlet zien, waarbij Hamlet geen tobberige Deense prins is, maar een volwassen, androgyne vrouw die maatschappelijke constructen bevraagt. Ook Depois do silêncio (After the Silence), het derde deel van een trilogie die ze maakte, zal te zien zijn, een scherpe kritiek op de wereld, waarin racisme, kolonialisme en onderdrukking worden ontleed.

Nieuw, maar klassiek

Laverend tussen de grote toneelstukken uit de canon, haar eigen politieke standpunten en voorstellingen die ze maakt om verandering teweeg te brengen, drukt Jatahy haar stempel op de internationale theaterscene; ze wordt uitgenodigd op grote festivals in Europa en Zuid-Amerika.

Meer nog dan een regisseur ziet ze zichzelf als schrijver. Jatahy kneedt klassieke teksten net zo lang tot ze overbrengen wat zij wil vertellen.

In een Zoomgesprek vanuit haar appartement in Parijs raakt Jatahy aan de grote thema’s in haar werk. Grenzen, thuis en niet thuis zijn en immigratie duiken telkens op. Ze oogt frèle en spreekt rustig en bedachtzaam, afwisselend in Frans en Engels. “Grenzen en grenzen oversteken vind ik boeiend. Zelfs het reizen tussen de landen waar ik werk raakt daaraan. Het gaat mij vooral om de overlap tussen de sectoren, verschillende mensen, of landen. Waar raken ze elkaar? Zo meng ik film en theater, en verschillende genres.”

“Grenzen zijn politiek, en doen al gauw denken aan muren. Maar ik probeer juist bruggen te bouwen over grenzen, in plaats van muren tussen die grenzen.” Politiek gaat voor haar overigens niet per se over het politieke systeem. “Het gaat over het politieke in onszelf. In het creëren van een samenleving zitten politieke keuzes. Dat is wat ik wil laten zien in mijn werk. Het gaat ook over het geweld dat in elke maatschappij zit, maar ook in elk van ons.”

Haar Hamlet, In the Folds of Time, die ze maakte bij het Parijse Odéon, Théatre de L’Europe, is een feministische versie, met indringende, filmische beelden. De Franse actrice Clotilde Hesme speelt de titelrol.

Jatahy licht de vrouwen in het wereldberoemde toneelstuk uit. Ze laat een spannende interactie zien tussen Hamlet en haar moeder Gertrude, en een rebellerende Ophelia, die meestal als slachtoffer wordt verbeeld, maar nu weigert te sterven.

“Ik gebruik de frase ‘Je moet wreed zijn om rechtvaardig te zijn.’ Daar laat ik mijn Hamlet over gaan. Hoe doorbreek je het patriarchale systeem? Deze Hamlet strijdt daartegen, maar het zit ook ín haar. Ze richt haar blik op de toekomst, en blijft niet alleen in het verleden hangen.”

Braziliaanse complexiteit

De muziek, dans- en theatervoorstellingen die Jatahy samen met de programmeurs van het Holland Festival koos, ademen Brazilië. “Als ik associate artist ben, komt Brazilië automatisch mee. Het zit in me.”

Braziliaanse kunst en cultuur bruisen, zegt ze. “Er zijn zulke interessante ontwikkelingen gaande. Het is een waanzinnig groot en complex land. Er zijn veel verschillende vormen van expressie.” Jatahy hoopt dat het Nederlandse publiek iets meekrijgt van de complexiteit van haar thuisland. “Ik wil het land openen, om niet alleen het zwart-witte te laten zien, maar juist de grijstinten.”

Depois do silêncio is daarin een belangrijk werk. Het is gebaseerd op verschillende Braziliaanse bronnen (onder meer het boek Torto arado uit 2018 (vertaald als Kromme ploeg) van Itamar Vieira Junior en de documentaire Twenty Years Later (1984) van Eduardo Coutinho die te maken hebben met de overblijfselen van kolonialisme en slavernij. Brazilië was in 1888 een van de laatste landen op het Amerikaanse continent die de slavernij afschaften.

Drie zwarte actrices laten in een lezing/performance pijnlijke waarheden zien van landeigenaren en protest hiertegen, waarin de wonden van slavernij en onderdrukking weerklinken. Als witte regisseur was Jatahy zich erg bewust van haar positie. “Ik geef veel ruimte aan de inbreng van de acteurs, we maken het echt samen.”

Ze regisseerde de voorstelling tijdens het bewind van de vorige president, de rechtse Jair Bolsonaro, een tijd die ze ook als ‘gewelddadig’ beschrijft.

Gesprekken in de stad

Jatahy wil niet alleen van een afstand haar werk laten zien; ze gaat in opdracht van het Holland Festival ook een speciale Amsterdamse productie maken. Voor het programma Crossings zal ze de wijken intrekken om ontmoetingen tussen kunstenaars en bewoners te organiseren. De gesprekken zullen worden gefilmd, als een artistieke uiting.

“Ik wil praten met creatieve mensen, buiten het centrum, op de plekken die deze stad als ‘periferie’ beschrijft. Gesprekken over thuis, over immigratie, en over persoonlijke verhalen. We praten in de parken in de wijken aan de rand van de stad. Waar voelt het als thuis? Wat is voor jou een utopie? De vragen waar ik zelf ook al mijn hele leven over nadenk.”