Direct naar artikelinhoud
oceanograaf verliest apparatuur

Marianentrog, de diepste plek op aarde, geeft geheimen (nog) niet prijs: oceanograaf verliest levenswerk

Alsof de Marianentrog, de diepste plek op aarde, zich verzet tegen het prijsgeven van haar geheimen. Een onderzoek van fysisch oceanograaf Hans van Haren naar de mysterieuze kloof in de bodem van de Stille Oceaan is mislukt. De kostbare apparatuur die in de duistere diepte informatie had moeten verzamelen, heeft hij niet boven water kunnen krijgen. Jaren van voorbereiding lijken voor niets te zijn geweest.

Een verkenning van de Marianentrog in 2016 door de National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA).Beeld NOAA

‘Het is een verschrikkelijk gevoel’, zegt Van Haren kort na de vergeefse pogingen om zijn meetinstrumenten aan boord te hijsen. Hij belt vanaf het Duitse onderzoeksschip Sonne dat hem na de vruchteloze onderneming naar de Fiji-eilanden brengt. ‘Hier had ik zo lang naartoe gewerkt. Er ligt daar voor een kwart miljoen euro aan instrumenten in zee. Belangrijker nog: met mogelijk unieke meetgegevens.’

Van Haren, verbonden aan het Koninklijk Nederlands Instituut voor het Onderzoek der Zee (NIOZ), keerde eind november aan boord van de Sonne terug naar de plek ten oosten van de Filipijnen waar hij twee jaar geleden een kabel met instrumenten naar de bodem had laten zakken. Dat was een secuur uitgevoerde neerwaartse zeereis van 11 kilometer. De ultragevoelige apparatuur moest stromingen, temperatuur en zoutgehalte gaan registreren. Nooit eerder is er zo veel apparatuur in de mysterieuze Marianentrog geplaatst.

De 7 kilometer lange kabel zou op zijn plaats worden gehouden door een gewicht dat diende als anker, en overeind blijven door een boei die 4 kilometer onder het wateroppervlak zou blijven drijven. Met een geluidssignaal kon de kabel worden losgekoppeld van de verankering, waarna de boei de hele sliert naar het wateroppervlak zou trekken om te worden opgevist.

Fysisch oceanograaf Hans van Haren.Beeld .

Golf van teleurstelling

Toen Van Haren vanaf het schip het signaal ‘losmaken’ naar de geluidsontvanger op het anker stuurde, gebeurde er niets. De zee gaf geen sjoege. ‘We kregen geen signaal terug en de boei kwam niet omhoog. Foute boel. We hebben het nog een paar keer geprobeerd door het schip iets anders te leggen, maar niets hielp. Na verloop van tijd drong het tot ons door dat het niet meer zou lukken.’ Van Haren keert met lege handen terug naar Nederland.

De teleurstelling is groot. ‘De financiën ontbreken om nieuwe onderwaterontvangers en nieuwe boeien te kopen. En ik weet niet of het haalbaar is om nog eens honderden fijngevoelige instrumenten te maken.’ De kans is klein dat zich tijdens zijn werkzame leven een gelegenheid aandient om zijn missie af te maken. ‘Daar wil ik liever niet over nadenken. Dan gaat er weer zo’n golf van teleurstelling door me heen.’

Acht jaar geleden ontstonden de plannen om metingen te doen in het diepste deel van de Marianentrog, de Challengerdiepte. Jarenlang werkte Van Haren met technici van het NIOZ aan de apparatuur die hij daarvoor nodig achtte. Met het registreren van waterbewegingen hoopte hij een bijdrage te leveren aan de zoektocht naar de mechanismen die het leven op een dergelijke diepte, onder een enorme druk en zonder licht, mogelijk maken.

Golf van teleurstelling
Beeld de Volkskrant infographics

Teken van leven

Zonder die turbulentie in het water is er geen transport van voedingsstoffen en is leven – de allerkleinste microben uitgezonderd – onmogelijk. Dát er leven is in de Marianentrog bleek bij eerdere afdalingen met robots en een minionderzeeër. Er zijn amoeben, vlokreeften en zeekomkommers gezien. Dat maakte het verlangen naar kennis van de Marianentrog alleen maar groter. Van Haren wilde daarin voorzien. ‘Biologen zijn zeer geïnteresseerd in mijn onderzoek. De stap voorwaarts is helaas uitgebleven.’

Het is gissen naar de oorzaak van de mislukking. Lag de geluidsontvanger op het anker buiten bereik van de zender aan boord van het onderzoeksschip? Werd het signaal te verzwakt door de grote afstand en de dichtheidsveranderingen van het water? Is de hoogste boei vol water gelopen? Staat de kabel nog overheid, of ligt hij op de bodem? Van Haren heeft geen idee.

Diepzeeonderzoek in de Marianentrog in 2016. Een Nederlander ontwikkelde een kilometerslange kabel om er metingen te doen. Die meetapparatuur is nu zoek.Beeld Koninklijk Nederlands Instituut voor het Onderzoek der Zee (NIOZ)

Wat nu? Van Haren: ‘Een mogelijkheid zou zijn om in het gebied te gaan dreggen – hengelen met een kabel vanaf een schip. Op deze diepte is dat nog nooit gedaan. Een andere mogelijkheid is met een onderzeeër naar beneden gaan. Maar er zijn weinig duikboten die tot de eerste boei – op 4 kilometer diepte – kunnen komen. Voor zo’n operatie moeten we ook de financiën vinden.’

Bij het te water laten van de instrumenten is ook een lange kabel naar beneden gestuurd – en weer opgehaald – waarmee eenmalig metingen zijn gedaan. De resultaten daarvan publiceerde Van Haren in een wetenschappelijk tijdschrift voor diepzeeonderzoek, maar hij toont zich niet erg onder de indruk van zijn eigen bevindingen. ‘Het zijn gegevens op basis van één meting. Niet te vergelijken met de gedetailleerde data die we wilden verzamelen.’

Dat neemt niet weg dat Van Haren voor de fijnproever een interessante ontdekking heeft gedaan. Hij kwam erachter dat het laagste punt van de Challengerdiepte, 10.925 meter, niet ligt waar het was verwacht. De geavanceerde dieptemeter van de Sonne gaf een andere locatie en een andere diepte aan dan Amerikaanse onderzoekers eerder hadden gerapporteerd. Het diepste punt bevindt zich 450 meter oostelijker dan de Amerikanen hadden berekend en is bovendien 60 meter minder diep. Dat is in elk geval genoteerd.

Diepzee-instrument ‘Jiaolong’, dat kan meten op een diepte van 7,062 meter, is reeds vijf keer de Marianentrog ingedoken.Beeld VCG via Getty Images

Oceanen golven niet alleen aan de oppervlakte; ze hebben ook interne golven. Het zijn waterbewegingen die in gang worden gezet door de draaiing van de aarde, het getij en verschillen in dichtheid tussen waterlagen. Warm water is minder dicht dan koud water en zoet water is minder dicht dan zout water. Interne golven kunnen 100 meter hoog worden en omslaan op onderzeese bergen.