Fictieve gesprekken en anonieme silhouetten: Maaike Koning documenteerde drie jaar in wachtkamers

Een terugkerend karakter in haar boek Wacht af is een doorzichtige vis die heen en weer zwemt in een aquarium in de wachtkamer. “Het is een glasmeerval,” zegt Maaike Koning (47). “Mijn zoon heeft er ook een. De vis staat symbool voor hoe ik me voelde in de wachtkamer. Je bent opgesloten en artsen kunnen dwars door je heen kijken.”

Fotograaf Koning, inmiddels zo’n drie jaar hersteld, zit midden in Gallery WM op de Elandsgracht, waar collages en enkele teksten uit het net verschenen boek worden tentoongesteld. Achter haar hangt een grote print van een spierwitte wachtkamer die deels onder water staat, de rode plastic stoeltjes drijven richting de oppervlakte. “Ik heb sommige collages zo bewerkt dat ze onder water lijken te staan, net als dat aquarium. Dat laat dat verstikkende gevoel zien, dat je bijna denkt te verdrinken.”

Door haar werk als documentair fotograaf was het voor Koning, toen ze in 2017 ziek werd, heel natuurlijk om ook die ervaring vast te leggen. “Ik begon eigenlijk al gauw met het fotograferen van wachtkamers. Alleen de ruimtes, niet de mensen. Best wel onopvallend, met mijn telefoon. Iedereen zit in een wachtkamer op zijn telefoon, dus niemand had het door.”

Er werd een tumor achter haar borstbeen aangetroffen, maar het duurde bijna drie jaar voordat Koning een diagnose kreeg. Het bleek een zeldzame vorm van de ziekte van Hodgkin, een lymfeklierkanker die vooral onder jongere mensen voorkomt. Pas na talloze onderzoeken kon een Duitse arts een diagnose stellen. Tijdens die periode werd ook nog een borsttumor aangetroffen, die chirurgisch verwijderd moest worden. Koning zat in drieënhalf jaar ongeveer driehonderd keer in een wachtkamer. “Het was bijna een fulltimebaan, ongelooflijk.”

Zwart silhouet

In haar eerdere fotografie portretteerde Koning vooral mensen, maar in de wachtkamerfoto’s deed ze dat niet. “Er zitten wel andere mensen, maar je praat niet met elkaar. Je weet niet of iemand hoopvol nieuws te wachten staat of juist ellende. Je voelt onrust, maar die wil je niet uitstralen. Dat gevoel is niet met een foto uit te leggen.”

Daarom besloot ze collages te maken. Bijvoorbeeld een (zie hierboven) met als basis een foto die ze maakte vanuit haar bed, terwijl ze chemotherapie kreeg. Die sneed ze uit in een silhouet van haar hoofd, dat ze vervolgens in een zwart silhouet van een anoniem gezicht plakte. “Het laat zien dat je vastzit in je eigen hoofd. Van de chemo word je ook een beetje verstrooid. De witte achtergrond is heel klinisch, net als het ziekenhuis.”

Behalve in beeld legde ze haar ervaringen ook vast in tekst. “Ik was nooit een schrijver, ik ben er nog steeds niet helemaal over uit waar die teksten vandaan kwamen. Toen ik heel ziek was, maakte ik aantekeningen voor mezelf in notitieboekjes. Ik ben ook een schrijfcursus gaan doen. Online, want het was tijdens corona. Door de begeleiding van de docent en de schrijfgroep kwam er steeds meer richting in mijn teksten.”

Fictieve dialogen

Die teksten kregen grotendeels de vorm van dialogen tussen mensen in een wachtkamer. Fictieve gesprekken die passen bij de anonieme silhouetten in haar collages. Over een herstellende patiënt die dol is op zijn moestuin omdat hij graag dingen ziet groeien. Of een oudere man die de hoop heeft opgegeven en zijn gehoorapparaat alvast maar heeft uitgezet.

Andere teksten zijn geïnspireerd op gesprekken van Koning met haar kinderen die wel echt plaatsvonden. “Zij waren tien en dertien toen ik ziek werd. Ze reageerden soms banaal of bot op de situatie, maar dat was juist heel ontnuchterend. Die gesprekken geven ook een wat luchtiger toon aan het boek.”

Zo staat in het boek een gesprek met haar dochter.

‘Trouwens, de buurvrouw vraagt waarom je steeds een hoofddoek draagt. Ik heb maar gezegd dat je een ander geloof uitprobeert, maar ik denk niet dat ze het geloofde.’

Lege pagina’s

Pas toen Koning genezen was, besloot ze dat ze haar foto’s en teksten wilde delen. “Ik zat in een groepje met genezen kankerpatiënten om te praten over wat er nu eigenlijk in godsnaam allemaal was gebeurd. Zij zeiden dat ik het moest publiceren omdat anderen er iets aan kunnen hebben. Dat hoorde ik ook van mensen die zelf gezond zijn, maar wel iets met kanker te maken hebben, zoals mantelzorgers en zorgverleners.”

Zo begon het idee voor een publicatie, waarvoor ze de teksten en collages verder uitwerkte. Grafisch ontwerper Esther de Vries maakte het ontwerp voor het boek, met veel witregels en willekeurige lege pagina’s. Koning: “Daarmee sluit het naadloos aan bij het onderwerp wachten.”

Ze hoopt dat andere kankerpatiënten zich in het werk kunnen herkennen. “Er wordt veel over kanker gemaakt en gepubliceerd, maar dat is vaak heel zwaar of juist heel sec. Ik wil de onwerkelijkheid en onrust laten zien, maar ook dat er soms ruimte is voor een lach.” Volgens Koning is de wachtkamer dan ook de perfecte plek voor het boek.

Ze heeft haar werk als fotograaf inmiddels weer opgepakt. “Maar ik heb blijvende zenuwschade aan mijn rechterarm overgehouden aan een operatie, waardoor ik niet meer zo lang achter elkaar kan fotograferen.” Daarnaast is ze collages blijven maken, iets dat ze voor haar ziekte weinig deed. Ook is ze net begonnen met een deeltijdstudie voor beeldend therapeut in de jeugdzorg. “Om kinderen die hun problemen slecht kunnen uiten middelen te geven om dat wel te kunnen. Een beetje zoals ik me kon uiten in mijn collages.”

Ter gelegenheid van de lancering van Wacht af is een aantal van Konings collages te zien in Gallery WM. In de achterste ruimte staat tussen de lijsten een aquarium met een rood stoeltje ertegenover. Het is een idee van haar dochter. “Zodat iedereen het gevoel van de wachtkamer kan ervaren.”

Maaike Koning, Wacht af, €28, te koop via maaikekoning.nl