De feiten: Stemen over gemeenteraad en 'sleepwet'
verkiezingen in 335 gemeenten
Stemt op 21 maart héél Nederland voor de gemeenteraadsverkiezingen? Nee. Dat gebeurt in 335 gemeenten; in 45 plaatsen wordt niet gestemd. Dat komt door gemeentelijke herindelingen. In Leeuwarden waren de verkiezingen bijvoorbeeld vorig jaar al; Groningen stemt pas in november. Door die fusies is het aantal gemeenten flink gedaald: dertig jaar geleden waren er nog 774 gemeenten. Het aantal te kiezen raadsleden is afhankelijk van hoe groot een gemeente is. Kleine gemeenten, met minder dan drieduizend inwoners, hebben negen raadsleden. In gemeenten met meer dan 200.000 inwoners kiezen burgers 45 volksvertegenwoordigers.
het stembureau
Op welke partij en kandidaat iemand stemt, is geheim. Om dat te garanderen, moeten stembureaus aan allerlei regels voldoen. Zo moeten de stemhokjes op minimaal twee meter afstand staan van de stembureau leden en wachtende kiezers. De achter- en zijwanden moeten minimaal twee meter hoog en één meter breed zijn. Er mogen geen kinderen mee het stemhokje in, tenzij het duidelijk is dat de stem niet beïnvloed wordt – zoals bij jonge kinderen. Minimaal een kwart van alle stembureaus moet toegankelijk zijn voor mensen met een lichamelijke beperking. Dat betekent verlaagde stemhokjes en oprijplanken bij trappen. De meeste stembureaus gaan om 7.30 uur open, en sluiten om 21.00 uur. Soms kunnen die tijden anders zijn, bijvoorbeeld bij (mobiele) stembureaus op bijzondere locaties, zoals in een winkelcentrum of op een treinstation.
geen politici lid van stembureau
Het gebeurt nogal eens dat stembureau leden – de mensen achter de tafel die het stembureau beheren – ook kandidaat-raadslid zijn. Dat kan problemen opleveren. Want stel dat een ongeletterde inwoner geholpen moet worden met stemmen. Het is in dat geval niet uit te sluiten dat de kandidaat-politicus die inwoner beïnvloedt. Dat is ook het geval aan het einde van de avond, als de stemmen geteld moeten worden.
De Kiesraad, die de verkiezingen organiseert, heeft gemeenten geadviseerd ‘terughoudend’ te zijn met het benoemen van politici als lid van het stembureau. Diverse gemeenten hebben inmiddels besloten dat de kandidaten bij een verkiezing die functie niet meer kunnen krijgen. Andere gemeenten volgen het advies niet; zij zijn bang dat ze geen vervangers kunnen vinden voor die ervaren krachten.
Hoe dan ook: in de toekomst mogen kandidaten voor de gemeenteraad geen lid meer zijn van een stembureau. Minister Kajsa Ollongren (Binnenlandse Zaken) wil dit wettelijk gaan verbieden, om de schijn van belangenverstrengeling te voorkomen. Overigens staat nu al in de wet dat leden van het stembureau hun politieke voorkeur voor zich moeten houden.
posters plakken
Het is een campagneklassieker: met lijm en posters over straat om jouw partij te promoten. Dat mag niet meer in alle gemeenten. Soms plakt de gemeente zelf de aanplakborden vol, zoals Leeuwarden, in november vorig jaar. In Den Helder is gekozen voor een nog modernere variant, die ook in sommige andere gemeenten al te zien is: voorgedrukte borden. Den Helder plaatst zeven van die borden, die door een gespecialiseerd bedrijf worden gemaakt. Alle partijen die meedoen staan er met even grote posters op, in de volgorde van het stembiljet. De gemeente waarschuwt: ‘Het is uiteraard niet de bedoeling dat partijen vervolgens posters over de voorgeprinte borden gaan plakken.’ In Hoogeveen wordt er nog op de klassieke manier geplakt, door de partijen zelf, maar de borden zijn wel in vlakken verdeeld; ieder heeft zijn eigen plekje. Uiteraard is er een plakinstructie: ‘Als plakmiddel moet behangplaksel voor zwaar behang worden gebruikt. Geen plakmiddel dat bijna gelijk is aan montagekit.’ Er zijn daarnaast nog steeds veel gemeenten die gewoon ‘kale’ borden plaatsen, waarop partijen zelf hun plekje moeten bevechten.
ook stemmen over ‘sleepwet’
Op 21 maart mogen kiezers twéé stemmen uitbrengen: één voor de gemeenteraadsverkiezingen, en één voor het referendum over de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten, in de volksmond de ‘sleepwet’. Zo’n 384.000 mensen steunden de aanvraag van het referendum, waarvoor je minimaal 300.000 geldige handtekeningen nodig hebt.
Critici van de ‘sleepwet’ vinden dat de veiligheidsdiensten te ruime bevoegdheden krijgen om apparatuur te hacken en online communicatie ‘af te luisteren’. Dit wordt waarschijnlijk het laatste raadgevend referendum. De nieuwe coalitiepartijen zijn er niet gelukkig mee, omdat zij vinden dat het referendum niet goed werkt.
Om kosten te besparen, is ervoor gekozen het referendum over de ‘sleepwet’ samen te voegen met de raadsverkiezingen. Dat zal vermoedelijk leiden tot een hogere opkomst. In de (nu nog bestaande) wet is vastgelegd dat minimaal 30 procent van de kiezers moet stemmen, om een geldige uitslag te krijgen. Die opkomstdrempel vinden veel politici bij nader inzien ongemakkelijk, omdat kiezers daardoor ook geprikkeld worden om juist níét te gaan stemmen.
landelijk/lokaal
Zeggen de gemeenteraadsverkiezingen iets over de landelijke politieke verhoudingen? Nauwelijks, blijkt uit nieuw onderzoek van I&O Research. Daaruit komt naar voren dat op 21 maart lokale partijen waarschijnlijk ‘de grootste’ worden. I&O Research heeft begin deze maand onderzoek gedaan onder bijna 3600 kiezers, en hun gevraagd wat ze gaan stemmen bij de raadsverkiezingen. Met 33 procent van de stemmen komen de lokale partijen als winnaar tevoorschijn. In 2014 scoorden zij 28 procent van de stemmen. CDA (11 procent) en VVD (10 procent) volgen in de peiling op ruime afstand. Wel denkt het onderzoeksbureau dat CDA en VVD in werkelijkheid wat hoger kunnen scoren, omdat zij in veel meer gemeenten meedoen dan bijvoorbeeld 50Plus of PVV. Verder blijkt dat zeker de helft van de kiezers lokaal een andere stem uitbrengt dan wanneer ze op hetzelfde moment landelijk zouden stemmen. Als wordt gevraagd waardoor hun keuze op 21 maart wordt bepaald, zeggen vier op de tien kiezers vooral op de gemeentelijke politiek af te gaan. Een derde laat zich evenveel leiden door gemeentelijke en landelijke politiek. Een kwart kijkt vooral naar de landelijke politiek.
de campagnekas
Lokale afdelingen van landelijke partijen krijgen vaak wat geld van hun partijbureau om de boel draaiende te houden. Dit bedrag is meestal gebaseerd op het aantal leden dat de lokale afdeling heeft. Landelijke partijen ontvangen immers subsidie voor het aantal leden dat ze hebben. Lokale partijen ontvangen geen subsidie, maar er zijn plannen dat te veranderen. Daarnaast geven gemeenten budget aan raadsfracties, maar dat geld is voor inhoudelijke ondersteuning – niet voor verkiezingscampagnes. Veel lokale afdelingen vragen hun raadsleden en wethouders daarom jaarlijks enkele honderden euro’s van hun vergoeding/salaris in de campagnekas te storten. Omdat raadsverkiezingen één keer per vier jaar zijn, is er dan in elk geval – gemiddeld gezien – een paar duizend euro beschikbaar. Over het algemeen is de lokale campagnekas geen vetpot. Het budget mag onder voorwaarden worden aangevuld met giften. Landelijke politieke partijen (inclusief hun lokale afdelingen) moeten giften vanaf duizend euro registreren, en giften boven 4500 euro mogen niet anoniem blijven. Deze wettelijke eis geldt niet voor lokale partijen, maar dit gaat veranderen. Structureel onderzoek naar hoeveel geld er omgaat in campagnes voor raadsverkiezingen wordt niet gedaan. ‘Wetenschappers en media beginnen er niet aan. Je kunt namelijk geen totaalbeeld schetsen’, zei de Amsterdamse universitair hoofddocent politicologie Philip van Praag eerder in Binnenlands Bestuur.
