Oekraïne heeft soldaten nodig en wil mannen die in buitenland wonen terug – kan dat zomaar?

De nood is hoog in Oekraïne. Het land heeft niet alleen een tekort aan militair materieel, maar ook aan soldaten. Het parlement in Kyiv nam onlangs een nieuwe mobilisatiewet aan, waardoor 25- en 26-jarigen ook kunnen worden opgeroepen voor militaire dienst. Die leeftijdsgrens lag eerst op 27 jaar. President Volodymyr Zelensky gaf eind vorig jaar aan dat er 500.000 rekruten moeten worden gemobiliseerd om de strijd tegen de Russen vol te houden.

Kyiv kijkt daarbij steeds nadrukkelijker naar landgenoten die in het buitenland wonen en voert de druk op om ze naar huis te dirigeren. Zo maakte het ministerie van Buitenlandse Zaken vorige week bekend dat het consulaire diensten opschort voor mannen die onder de dienstplicht vallen en in het buitenland wonen. Dat betekent onder meer dat zij hun paspoort niet kunnen verlengen.

Sinds de oorlog in februari 2022 uitbrak, is het voor mannen tussen 18 en 60 jaar verboden het land te verlaten. Uitzonderingen zijn mantelzorgers of mannen die drie of meer kinderen hebben. Ondanks dit verbod zijn er de afgelopen twee jaar honderdduizenden mannen de grens overgegaan. Exacte cijfers zijn er niet, maar het zou gaan om ongeveer 850.000 mannen.

Eerlijker beleid

De Oekraïense minister van Buitenlandse Zaken, Dmytro Koeleba, vindt het onaanvaardbaar dat Oekraïense mannen in het buitenland ‘in restaurants gaan zitten’, terwijl anderen sterven. Volgens Koeleba is de regering verplicht een ‘eerlijker beleid’ ten opzichte van de militairen aan het front te voeren. “We proberen nu meer mensen bij onze strijd te betrekken.”

Litouwen en Polen willen Kyiv een handje helpen om dat voor elkaar te krijgen. In Litouwen wonen 29.000 mannen die het Oekraïense leger in kunnen. De Litouwse minister van Defensie Laurynas Kasčiūnas zegt dat zijn land inspanningen wil leveren om de Oekraïners naar huis te sturen. “Oekraïne heeft een groot tekort aan rekruten, dit is niet eerlijk tegenover de inwoners die voor hun land vechten,” aldus de minister.

Ook zijn Poolse collega gaf aan bereid te zijn om het buurland te helpen met het terugbrengen van dienstplichtige mannen. In Polen wonen tussen de 300.000 en 400.000 Oekraïense dienstplichtigen.

Juridisch instrument

De vraag is alleen of de landen op dit moment een juridisch instrument in handen hebben om de Oekraïense vluchtelingen in een bus te stoppen met een enkeltje Kyiv op zak. Carolus Grütters, verbonden aan de Radboud Universiteit in Nijmegen en gespecialiseerd in vreemdelingen- en migratierecht, heeft een duidelijk antwoord: nee.

“Iedereen die na 26 november 2021 uit Oekraïne is gevlucht heeft binnen de Europese Unie recht op tijdelijke bescherming. Deze vluchtelingen vallen onder de Europese Richtlijn Tijdelijke Bescherming (RTB) en dat geeft ze recht op onder meer opvang, visumvrij reizen tussen EU-landen, onderwijs voor minderjarigen en de mogelijkheid om te werken,” aldus Grütters.

“Deze richtlijn is opgesteld door de Europese Raad – feitelijk dus door de regeringsleiders van de EU – en is verlengd tot in elk geval maart 2025. Het betekent in de praktijk dat de Oekraïense vluchtelingen in EU-landen Litouwen en Polen zijn beschermd door deze RTB en niet naar huis kunnen worden gestuurd, juridisch is dat niet houdbaar.”

Lastig verhaal

Deze bescherming kan alleen door een gezamenlijk Europees besluit worden gewijzigd, stelt Grütters. “En dan nog zal het een lastig verhaal worden om deze mensen terug naar Oekraïne te sturen. Zij zullen dan vermoedelijk asiel aanvragen.”

De Poolse regering liet doorschemeren dat ze van plan is om uitkeringen of werklicenties voor Oekraïense mannen zonder geldig paspoort in te trekken, maar ook die mogelijkheden zijn volgens Grütters beperkt door de huidige (beschermende) regels uit Brussel. “Het enige wat een regering kan doen, is beknibbelen op bijvoorbeeld een dagvergoeding voor Oekraïners. We zullen zien of deze landen zich aan de afgesproken richtlijnen houden. Anders hebben ze een probleem en zullen ze door een rechter worden teruggefloten.”

Ook al is het juridisch een duidelijk verhaal, de kans bestaat dat Oekraïners die in Polen wonen bang zijn dat ze alsnog de grens worden overgezet. “Uit angst dat er toch wat gebeurt, kan het zijn dat er heel wat Oekraïners Polen verlaten richting Duitsland of ons land.”

Voor de Nederlandse regering is het terugsturen van Oekraïense vluchtelingen in elk geval geen issue. Ons land houdt zich volgens een woordvoerder van het ministerie van Justitie en Veiligheid aan de EU-richtlijn.