Gerard de Korte: Vier schaduwkanten van het kapitalisme
Na de crisis van de jaren dertig en de zware jaren van de oorlog leefde er na 1945 in Nederland breed het verlangen, voor de bevolking een minimum aan bestaanszekerheid te garanderen.
De opbouw van de verzorgingsstaat door de drie politieke families die Nederland gestalte hebben gegeven – liberalen, sociaaldemocraten en christendemocraten – valt tegen die achtergrond goed te begrijpen. De harde en hoekige kanten van het kapitalisme werden afgevijld. Waardevolle elementen van de markteconomie bleven behouden en werden ingebed in een sterk sociaal kader. Geleidelijk aan ontstond er een kapitalisme met een menselijk gezicht.
Voor het gros van de Nederlanders heeft de sociale markteconomie tot op de dag van vandaag geen windeieren gelegd. De meesten van ons zijn welvarend en gelukkig. Toch blijft het maatschappelijk systeem, zeker ook vanuit het perspectief van het christelijk-sociaal denken, ernstige tekortkomingen vertonen.
populaire pers
Jaren geleden sprak de Britse Conservatieve leider Edward Heath over het smerige gezicht (‘the ugly face’) van het kapitalisme. Voor zover ik kan nagaan, sprak hij in dat verband primair over de populaire pers in Groot-Brittannië. Dag in dag uit is er handel in bedrukt papier: een combinatie van onfatsoen, sensatie en stemmingmakerij.
Maar er zijn helaas nog andere dimensies van dat smerige gezicht te noemen.
Ondanks de opbouw van de verzorgingsstaat is er ook in ons rijke Nederland een onderklasse gebleven. Tien procent van de Nederlandse huishoudens is arm. In ons land betekent dat gelukkig niet dat mensen van de honger omkomen. Maar de inkomsten zijn zo laag dat er voortdurend geldzorgen zijn, dat vakanties onmogelijk zijn en dat kinderen niet kunnen deelnemen aan allerlei sociale activiteiten die in ons land als standaard gelden.
Veel leden van deze onderklasse hebben ook problematische schulden. Iedere diaconie of caritasinstelling weet in dit verband schrijnende voorbeelden te noemen
Naast een onderklasse bestaat er een elite, die bovenmatige inkomsten ontvangt. Ik denk aan topsporters en mensen uit de amusementsindustrie. Maar natuurlijk ook aan de uitzonderlijk hoge beloningen voor de top van de banken en het bedrijfsleven. Jaarsalarissen van enkele miljoenen worden met een beroep op de markt gesanctioneerd. Vanuit een liberale insteek is hier waarschijnlijk niets mis mee. Maar vanuit een christelijk-sociaal denken moeten bij deze exorbitante salarissen grote vraagtekens worden geplaatst.
milieukosten
Een andere dimensie van het smerige gezicht van ons sociaal-economische systeem, vormt ongetwijfeld het systematisch vergeten van de milieukosten van productie en consumptie. Producten en diensten worden aangeboden terwijl de aantasting van de schepping niet in beeld komt.
Gelukkig zien wij op dit terrein een omwenteling in het denken. Niet alleen door de inzet van de milieubeweging, ook door het kerkelijk spreken – ik noem de inzet van de Wereldraad van Kerken voor de heelheid van de schepping en het pauselijk spreken in de encycliek Laudato Si – valt een keer ten goede te constateren. Bij de beprijzing van goederen en diensten moeten de kosten van de aantasting van het milieu worden meegenomen.
cultuurkritiek
Wij hebben in Nederland materieel en immaterieel veel opgebouwd waarvoor wij dankbaar mogen zijn. Maar cultuurkritiek blijft noodzakelijk.
Het lijkt mij belangrijk dat politici die zich laten inspireren door het christelijk-sociaal denken, juist de verschillende aspecten van het smerige gezicht van het kapitalisme proberen terug te dringen.
