Recensie: Camera is ouderwetse ontdekkingsreiziger in gedomesticeerde natuur in I Wan’na Be Like You

Natuur is alles wat cultuur niet is: puur, ongetemd en waardenvrij. Dat is althans het romantische beeld van de Great Wide Open dat Walt Disney graag uitdroeg. In zijn talloze tekenfilms figureerden wouden en weiden als het aardse paradijs, ver weg van de verderfelijke beschaving. Maar door die natuur te verpakken in massa-entertainment dat een niet onbelangrijke rol speelt in onze hedendaagse beeldcultuur, maakte Disney haar juist tot product van die beschaving.

Meer dan zielige ijsberen

De maakbaarheid – of beter gezegd: het gemaakte - van de natuur staat centraal in I Wan’na Be Like You. Deze nieuwe animatiefilm van kunstenaarsduo Margit Lukács en Persijn Broersen is nu te zien in de Grote Kerk van Alkmaar als eerste in de nieuwe tentoonstellingsreeks Hallelujah! Actuele Altaarstukken. Ieder voorjaar wordt voortaan op het hoofdkoor werk getoond van kunstenaars die zich bezighouden met de klimaatcrisis. Dat klinkt als een modieus en uitgekauwd onderwerp, maar I Wan’na Be Like You bewijst dat deze focus veel verder kan reiken dan smeltende ijskappen, zielige ijsberen en stijgende zeespiegels.

De film begint in het halfduister met een camera die als een ouderwetse ontdekkingsreiziger tussen lianen en boomstammen zigzagt, voortgestuwd door nieuwsgierigheid maar beducht voor onbekend gevaar. Het voelt als een tocht door de jungle, de ongerepte Terra nullius die Disney zo verheerlijkte. Maar er klopt iets niet aan de lichtval op sommige bladeren – alsof er een spotje op gericht staat. En als de camera achteloos langs een bordje glijdt – witte tekst op bruine ondergrond, de huisstijl van botanische tuinen – weten we dat we niet in de binnenlanden van Brazilië of Kameroen zijn. Het groen mag dan ongeremd woekeren en soeverein ogen, het zit gevangen in de structuren die Europese kolonialisten er vanaf de 16de eeuw voor ontwierpen. De flora is gedocumenteerd, gecategoriseerd, geëxporteerd en geëxploiteerd om er geld mee te verdienen. En om de natuur daarmee systematisch naar de verdommenis te helpen.

Aap in een boekanierskostuum

Net als het besef begint in te dalen dat we niet kijken naar echt oerwoud maar een gedomesticeerde imitatie, doemt een witte figuur op. Het is een leptosome aap gekleed in een boekanierskostuum die een dansje doet. Eerst voorzichtige achterwaartse stapjes, maar al snel een huppel over een boomstam en een koket showballetsprongetje. Disneyliefhebbers zullen in de begeleidende muziek Monkey Dance uit The Jungle Book (1967) herkennen, maar dan zonder de tekst. De apen waar het nummer aan refereert, bewonen in de film een verlaten tempel, wat een mooi linkje is naar de Grote Kerk van Alkmaar waar al jaren geen diensten meer worden gehouden.

Wie het werk van Lukács & Broersen sinds hun verblijf aan de Rijksakademie (2007-2008) een beetje heeft gevolgd, denkt bij deze nieuwe animatie meteen aan hun doorbraakwerk Mastering Bambi (2010). Voor die film bewerkte het duo de Disneyklassieker Bambi zodanig dat het schattige hertje, Stampertje en alle andere fluffy vriendjes verdwenen waren en alleen bos en bergen overbleven. Zonder de afleiding van het dierendrama zie je de natuur met haar dreigende schaduwen en dramatische overgangen tussen lichte weiden en onherbergzame sneeuwlandschappen voor wat zij hier werkelijk is: geen neutraal decor maar misschien wel de belangrijkste toonzetter van het verhaal. Het is een en al manipulatie.

Oerwoudmuziek

Ook in Forest on Location (2018) speelt bos een hoofdrol, in dit geval een geanimeerde versie van Europa’s laatste oerbos, op de grens van Polen en Wit-Rusland. Net als in I Wan’na Be Like You voeren Lukács & Broersen hier een personage op. Die zingt Nature Boy, over een verdwaalde jongen die raad vraagt aan een wijze, oude boom.

Het nummer werd wereldberoemd in de uitvoering van Nat King Cole. De jazz die hij zong werd in de openlijk racistische tijd dat hij optrad vaak bestempeld als ‘oerwoudmuziek’ en de zwarte zangers werden uitgemaakt voor ‘apen’. Dat Cole zingt over respectvolle omgang met bomen, ze zelfs om goede raad vraagt, werd lacherig afgedaan als het gedrag van ‘natuurmensen’ en ‘wilden’. Zodoende werd niet alleen de natuur geframed en gecontroleerd als ‘het exotische andere’, maar werd ook de menselijke ander ondergebracht in dit reservaat.

Alles is constructie

In Forest on Location ontmantelen Lukács & Broersen die racistische ondertoon door Nature Boy te laten uitvoeren door een Iraanse operazanger, een vertegenwoordiger van een millennia oude cultuur en beoefenaar van een bij uitstek witte muzieksoort. In I Wan’na Be Like You wordt de gelijkschakeling tussen apen en zwarte jazz niet ontkracht, maar de spookachtige verschijning van de danser maakt duidelijk dat dit niet in de haak is.

Op het einde van het dansje stijgt de camera op en worden de stalen balken van de kas zichtbaar, waardoor extra duidelijk is: dit is allemaal constructie. De extreem aanwezige cameravoering onderstreept nog eens dat we een gemanipuleerde blik krijgen voorgeschoteld.

Als de camera terugdraait naar beneden doemen vijf zwarte mannen op uit de nevel. Het zijn de leden van Black Harmony, een Afro-Surinaams koor uit Zuidoost dat a capella een lied zingt. Er klinkt verdriet en heimwee in door, maar ook kracht en ingehouden woede. Al zingend marcheren de zangers dwars door de begroeiing, iedere stap een gebaar van toe-eigening. Dat geeft hoop. Maar als de laatste noot weggestorven is, lossen de mannen op in het donker, komt de overwoekerde kas weer in beeld en begint het hele verhaal over ecologische uitbuiting, discriminatie en de giftige rol van amusement opnieuw.

I Wan’na Be Like You van Lukács & Broersen: t/m 26 mei in Grote Kerk Alkmaar