Hoe kan het dat rechercheurs op beelden van bewakingscamera in een volle ruimte die ene onverlaat eruitpikken?

Als wij in het dagelijks leven de straat opgaan, is de kans groot dat onze aandacht wordt afgeleid van onze omgeving. Onze gedachten zijn ergens anders, of we kijken op onze telefoon. Daardoor passeren we mensen en dingen zonder ze op te merken.

Dat is jammer, stelt de Utrechtse hoogleraar cognitieve psychologie Stefan van der Stigchel. Bewuster en met meer focus kijken is verrijkend. Het levert minder stress op en meer ontspanning dan wanneer we van alles tegelijk willen doen. Van der Stigchel onderzoekt hoe we kijken en hoe we kunnen leren dat beter te doen. Daarover schreef hij het boek Beter leren kijken.

We zien weliswaar, maar we kijken vaak niet met aandacht. Daardoor is onze waarneming veel beperkter dan die zou kunnen zijn, is het uitgangspunt van Van der Stigchel. Daar komt bij dat wij, mensen, ons er doorgaans niet bewust van zijn dat onze waarneming subjectief is. Simpel voorbeeld: als we woedend zijn terwijl we de straat opgaan, dan nemen we anders waar dan wanneer we vrolijk naar buiten lopen. Minder simpel voorbeeld, maar wel grappig: mensen zien geen infrarood, goudvissen wel. Daardoor zijn er grote verschillen tussen wat we waarnemen.

Richt je blik 20 seconden op het beeld hieronder en kijk daarna naar het plafond of een lege muur. Daar zul je een zwarte vlek met daarin de beeltenis van Jezus zien.

En om het nog bonter te maken: de waarneming tussen mensen onderling is ook verschillend, stelt Van der Stigchel. Weliswaar hebben we – ongeschreven – afspraken over wat we ‘samen’ zien, maar wanneer je er onderzoek naar doet, blijken die waarnemingen niet hetzelfde. Van der Stigchel bestiert aan de Universiteit Utrecht het AttentionLab. Daar worden onderzoeken gedaan waarbij onder meer de oogbewegingen van proefpersonen worden gevolgd. “Daarmee kun je achterhalen waar de aandacht ligt.”

“Waarneming is subjectief. Als wij in dezelfde ruimte zijn, kan ik er niet van uitgaan dat jij en ik hetzelfde zien. Dat komt mede doordat je kijkt met je hersenen, niet met je ogen.” Ieder mens en elk dier verwerkt visuele informatie op zijn eigen manier.

Is het erg dat waarneming per definitie subjectief is? “Nee. Belangrijk is wel dat mensen zich daarvan bewust zijn en daardoor minder stellig zijn in hoe zij denken dat de werkelijkheid eruitziet. Het is zinvol als mensen ruimte laten voor twijfel: ‘Klopt het wel wat ik zie? Ik ben benieuwd naar jouw interpretatie.’ Zo begrijp je de ander ook beter en is de neiging tot polarisatie minder groot.”

De lijnen in de afbeelding hieronder lijken krom, maar zijn in werkelijkheid recht.

Training is de sleutel tot beter leren kijken, maar ook daarmee neem je niet opeens zomaar elk willekeurig detail waar. Wat Van der Stigchel ziet, is dat ‘experts’, mensen die erg goed zijn in waarneming, vooral expert zijn binnen het ene domein dat zij zelf beheersen. Hij noemt het voorbeeld van een radioloog die op een MRI-scan de geringste afwijking opmerkt, maar die thuis haar sleutels altijd kwijt is.

Als je maar wilt, en een beetje talent hebt, kun je op elk gebied details leren waarnemen. Dat vergt training, training en nog meer training, aldus Van der Stigchel. Aandacht en concentratie zijn essentieel. Neem luchtverkeersleiders: die kijken naar een beeldscherm met daarop symbooltjes voor alle vliegtuigen die (tegelijkertijd) de luchthaven naderen. Die mensen zijn strak getraind om totaal gefocust alle vliegbewegingen tegelijk te registreren en in goede banen te leiden.

Toen de coronacrisis, waarbij veel vliegbewegingen waren weggevallen, achter de rug was, was er echter weer een inhaalslag te maken. Van der Stigchel: “De luchtverkeersleiders meldden dat ze flink moesten trainen om terug te komen op hun oude peil: ze waren hun oefening kwijt in snel en nauwkeurig waarnemen op dit specifieke gebied.”

Welke tips heeft Van der Stigchel om beter te leren kijken? “Ten eerste: durf te twijfelen aan je waarneming. Dat is de voorwaarde om aan de slag te kunnen gaan. Het is namelijk terecht om te twijfelen aan die waarneming. Ten tweede: kijk lang, met volle aandacht, en behoed jezelf voor dagdromen of afdwalen. Dat doe je door telkens terug te gaan naar de vraag: wat zie ik nu eigenlijk? En nog een derde tip: kijk samen met anderen. Daar leer je van.”

Stefan van der Stigchel, Beter leren kijken – Visuele skills in een wereld vol afleiding. Maven Publishing,€23,95, 200 blz.