Onze kennis over de ontwikkeling van het (kinder)brein is dankzij neurowetenschappelijk onderzoek de laatste jaren enorm toegenomen. Kennis hierover kan (aankomende) leraren helpen keuzes te maken op gebied van onderwijs en omgangsvormen. Tweeëntwintig pabodocenten kwamen daarom woensdag 1 oktober in Utrecht naar de Studiedag Hersenonderzoek en Opvoedingstheorieën. Kees Vreugdenhil, deskundig op beide terreinen, gaf op interactieve wijze hoorcollege over hersenonderzoek, hechtingstheorieën en morele vorming.

In de ochtend behandelde hij de globale anatomie van het brein en de ontwikkeling in fasen van de verschillende hersenfuncties. Cruciale wetenswaardigheden zijn de levenslange vorming van het brein (we zijn dus nooit uitgeleerd), de gevoelige fasen rondom het 2^e levensjaar en de puberteit, en het belang van beweging voor de vitaliteit en plasticiteit van ons brein. Onze ‘bovenkamer’ wordt in gevoelige perioden grondig verbouwd. Hier moeten opvoeders en docenten rekening mee houden.

Leren is in feite het continu aanmaken van nieuwe verbindingen tussen de neuronen en het versterken van eerder aangelegde patronen. We moeten bewust leren echter ook weer niet óverschatten; volgens de sociaalpsycholoog Ap Dijksterhuis doen we erg veel dingen onbewust, gebaseerd op geautomatiseerde patronen en verbindingen in onze hersenen.

Er werden ook mythes doorgeprikt op deze studiedag. Het aloude verhaal dat onze rechter- en linkerhersenhelft gescheiden opereren, blijkt niet correct te zijn; uit MRI-scans blijkt juist dat - zelfs bij eenvoudige taken - heel veel verschillende gebieden in de hersenen tegelijk actief zijn. Ook de theorie van het sociaalconstructivisme werd enigszins genuanceerd. Het brein van kinderen en jeugdigen rijpt geleidelijk en is pas na 20 à 22 jaar volgroeid. De prefrontale cortex waar hogere denk- en planningsactiviteiten vandaan komen, is een van de laatste gebieden die uitgroeit. Dat betekent dat complexe taken, zoals het eigen leerproces plannen, alleen met begeleiding goed kunnen worden uitgevoerd. Daarom zijn ‘leersteigers’ van docenten zo onontbeerlijk: grafische vormgevers en andere hulpmiddelen die helpen om structuur aan te brengen in de verwerking van informatie. Omdat onze hersenen dynamisch en plastisch zijn, is het de taak van opleiders om de aandacht te richten; variatie en keuzevrijheid mag er alleen zijn binnen een vooraf gedefinieerd kader. In dat licht dient het begrip ‘rijke leeromgeving’ genuanceerd te worden: rijk binnen de doelstellingen van het onderwijs op dat moment.

Het brein heeft verschillende geheugenfuncties. Hoe meer sleutels tijdens het leerproces worden aangeboden, hoe beter kennis beklijft. Voor studenten is het van belang dat ze situaties leren etiketteren. Bij de inzet van portfolio’s met reflectie op competentiegericht leren is dat van belang, meer dan het afvinken van standaardlijsten van wat ze wel en niet hebben gedaan.

Ook het feit dat leren altijd een emotioneel proces is, is een belangrijk gegeven. Een vertrouwde, veilige en uitdagende omgeving waarin successen worden geboekt, creëert positieve emoties, die de motivatie weer versterkt.

Tot slot van deze fascinerende ochtend gaf Vreugdenhil ons tips voor breinactiverende werkvormen: hands-on activiteiten, interactieve hoorcolleges met grafische vormgevers, succeservaringen faciliteren, mensen op het verkeerde been zetten, en essenties laten vastleggen.

’s Middags werden in aansluiting op de bevindingen uit hersenonderzoek nieuwe inzichten uit gehechtheidtheorieën en theorieën over morele ontwikkeling behandeld.

Wat betreft gehechtheid is gebleken dat kinderen ongelofelijk veerkrachtig zijn en dat bepaalde gebeurtenissen uit het verleden niet noodzakelijkerwijs determinerend voor de

rest van hun leven hoeven te zijn. De hechting aan meester of juf op school kan cruciaal zijn voor kinderen die het in de thuissituatie niet goed hebben. De neiging tot hechting is bij iedereen aangeboren. De behoefte aan hechting blijft ons hele leven aanwezig, wat overigens niet betekent dat mensen afhankelijk moeten worden. Veilige hechting lijkt to de groei van zelfvertrouwen en zelfrespect en tot persoonlijke autonomie. Naast de aloude 3 R’s (Rust, Reinheid en Regelmaat) plaatst Vreugdenhil het rijtje van de 3 L’s (Licht, Lucht en Liefde). Van ouders/opvoeders wordt verwacht dat ze Sensitiviteit, Stabiliteit en Continuïteit toepassen in hun opvoeding.

Het laatste deel van de dag was gewijd aan nieuwe inzichten op gebied van morele ontwikkeling van kinderen en jongeren. De domeintheorie van Turiel stond hierbij centraal. Turiel verbeterde de theorie van Kohlberg door duidelijk onderscheid tussen moraliteit en sociale conventies aan te brengen. Dit snijdt hout, omdat morele waarden cultureel universeel blijken te zijn, in tegenstelling tot sociale conventies.

Na afloop kregen alle deelnemers de boeken van Vreugdenhil en zijn co-auteur De Munnik (Kennis over onderwijs, Ontwerpen van onderwijs en Opvoeden in het onderwijs) en het populaire boek Ben ik dat? van Mark Mieras mee naar huis. Uit de evaluatie bleek dat de dag zeer hoog gewaardeerd werd met een 8,3 (waaronder maar liefst 5 negens).