2013 is het feestjaar voor Amsterdam De Keizersgracht is de breedste gracht in het Amsterdamse centrum. © Corbis.

De troonsbestijging van koning Willem-Alexander op 30 april is niet de enige reden om te feesten voor de Amsterdammers. 400 jaar geleden startte Amsterdam het meest ambitieuze stadsvernieuwingsplan dat Europa tot dan toe had gekend. De grachtengordel bepaalt vandaag nog steeds het majestueuze uitzicht van Nederlands belangrijkste stad.

Amsterdam barstte in de jaren rond 1600 bijna uit zijn voegen. Om het overbevolkingsprobleem op te lossen én de handelaars meer ruimte te geven, werd in 1613 begonnen met de aanleg van de grachtengordel. Zo kon Amsterdam uitgroeien tot het Manhattan van de toenmalige wereld. Reden genoeg om 400 jaar later uitgebreid te feesten.

Van overal in Europa kwamen ze aan het begin van de 17de eeuw naar Amsterdam, een provinciestadje dat na de val van Antwerpen in 1585 naam begon te maken met zijn relatieve godsdienstvrijheid en voorál met zijn businessvriendelijke klimaat. In 1613 werd daarom de grachtengordel aangelegd, een netwerk van vier grote kanalen in een halve cirkel rond de oude binnenstad.

Gouden Bocht
Het was niet alleen een geniaal plan, het werd ook het schitterende decor waarin de Amsterdamse Gouden Eeuw gedurende een zeventigtal jaren kon gedijen. Amsterdam was toen het Manhattan van de wereld. Zeventig procent van de totale wereldhandel passeerde hier - Manhattan zélf was in die tijd trouwens een kolonietje van de Amsterdamse West-Indische Compagnie en heette nog braafjes Nieuw-Amsterdam.

Het decor van die grachtengordel, bestaande uit de Heren-, de Keizers- en de Prinsengracht en de Singel, ziet er 400 jaar later op vele plaatsen totaal anders uit, maar als je abstractie maakt van het verkeer en de bateaux mouches op het water, lijkt het op verrassend veel plaatsen nog alsof je er zo dadelijk Rembrandt, Vondel of Piet Hein tegen het lijf kan lopen. Aan de Gouden Bocht bijvoorbeeld, het meest monumentale stuk Herengracht, waar alleen de Bernard Arnaults of Lakshmi Mittals van die tijd een huis konden zetten.

De Herengracht. © Corbis.

Op nog verrassend veel plaatsen zou je zo Rembrandt, Vondel of Piet Hein tegen het lijf kunnen lopen. © Corbis.

Gullit
Een van die prachtige panden is anderhalf jaar geleden omgevormd tot Museum Het Grachtenhuis. Met behulp van indrukwekkende audiovisuele technieken krijg je een uniek beeld van de groei van én het leven in en rond de 400 jaar oude grachtengordel. Wist u trouwens dat de houten palen waarop Amsterdam gebouwd is binnen dit en enkele decennia vervangen moeten worden omdat de huizen beginnen scheef te zakken? En dat de Amsterdammers eerst de raamkozijnen zetten voor ze de muren bouwen?

Het visuele hoogtepunt van het museum is een enorm, manshoog poppenhuis. Maar in plaats van poppen zie ik door de vensters 17de-eeuwse figuren dansen, vergaderen en werken in 3D. In een van de andere kamers sta ik dankzij de vernuftige opstelling van grote schermen op een boot in de grachten, naast Gullit, Van Basten en hun Oranje-collega's die in 1988 de Europese voetbaltitel vierden en vanop de wal door honderdduizenden fans werden toegejuicht. Een minuut later hots ik op dezelfde grachten mee in de Gay Parade of dobber ik aan de zijde van John Lennon en Paul McCartney.

Het Amsterdamse stadsarchief huist vlakbij in De Bazel, een mastodont die boven alle grachtenpanden uittorent. Het gebouw dateert van 1926 en diende als hoofdkwartier voor de Nederlandsche Handel-Maatschappij, zeker bekend bij de fans van Max Havelaar en zijn Multatuli. De NHM werd later ABN-Amro en toen die aan het eind van de 20ste eeuw naar een modern hoofdkwartier verhuisde, bracht de gemeente het interieur weer in de oorspronkelijke staat. Het is een waanzinnig knap Frank Lloyd Wright-achtig gebouw en de rondleidingen in het weekend zijn een dikke aanrader. Vanaf 15 februari is daar ook de tentoonstelling 'Booming Amsterdam' gestart, die aan de hand van kaarten, plannen en andere documenten de groei van de stad schetst.

Spring dan zeker ook - gratis - binnen in de kluizenkelder. De kluis van Bank Jonckheere uit de Eén-serie 'Salamander' zal nog veel boterhammetjes moeten eten voor ze ooit de weelderige grandeur zal uitstralen van dit exemplaar. In de elegante mastodont opent dit voorjaar ook het Nationaal Werelderfgoed Informatiecentrum. Precies goed gemikt, want de grachtengordel is sinds 2010 een van de acht Nederlandse Werelderfgoederen van de Unesco.

Stokvis
De Amsterdammers laten dit jaar geen kans voorbijgaan om hun gloriejaren in de verf te zetten. Op Nederland 2 loopt een boeiende docuserie, gekoppeld aan een multimediale tentoonstelling in het Amsterdam Museum. Beiden heten simpelweg 'De Gouden Eeuw'. In het museum zie ik de piepkleine microscoop van Anthoni van Leeuwenhoek, de eerste die beestjes zag zwemmen in zijn eigen zaad. De drummer van de Nederlandstalige rockband De Dijk maakte fascinerende soundscapes met de geluiden van een 17de-eeuwse markt. En in een andere zaal hangt een 150-tal gedroogde stokvissen die ons een idee geven hoe die Gouden Eeuw eigenlijk rook. Een beetje naar de toiletten op een jongenscollege, vind ik.

Maar hoe interessant al die tentoonstellingen ook, de ware pracht van de grachtengordel zie je vanop het water zelf, tijdens een rondvaart die je zowat overal kan boeken, en vooral gewoon wandelend langs al die kanalen en panden.

Overigens, het koninklijk paleis mag dan wel in Amsterdam liggen, Amsterdammers zijn van nature uit niet Oranjegezind. 400 jaar geleden noemden ze de Prinsengracht, de buitenste van de vier grachten naar de toenmalige Prins van Oranje, Maurits. Waar de Heren- en de Keizersgracht voor de rijken bestemd waren, was de Prinsengracht toen vooral bedoeld voor het werkvolk en de industrie. Om maar te zeggen dat het Oranjevolk zijn plaats moest kennen.

"Zonder de val van Antwerpen zou deze stad niet gestaan hebben waar ze nu staat." Deze opmerkelijke uitspraak komt niet van een lichtjes gefrustreerde Sinjoor, maar uit de mond van een onverdachte bron: Eberhard van der Laan, burgemeester van Amsterdam. In 1585, toen de Spaanse troepen de Schelde afsloten om de calvinistische Antwerpse rebellie op de knieën te dwingen, was Amsterdam nog een gezapig stadje met 30.000 inwoners (tegenover de 100.000 sinjoren). Honderd jaar later waren de kansen gekeerd. Toen waren er nog 40.000 Antwerpenaars en 200.000 Amsterdammers, van wie 70 procent niet in de stad geboren was.

De Gouden Eeuw verschoof dus 150 km noordwaarts.

Gillis Hooftman
Antwerpenaars verhuisden massaal naar Amsterdam en in het Amsterdam Museum wordt die exodus voorgesteld aan de hand van de stamboom van Gillis Hooftman, een schatrijke Antwerpse zakenman uit de 16de eeuw die meer dan honderd schepen bezat. Hooftman, een Keizer Karel-lookalike, bleef altijd in de koekenstad wonen, maar zijn nazaten emigreerden naar Amsterdam. Daar groeiden de Hooftmans in de 17de eeuw uit tot een van de (invloed)rijkste families.

Huidig burgemeester Van der Laan vindt dat de situatie van Amsterdam vandaag veel gelijkenissen toont met die van 400 jaar geleden: "Net als toen komen mensen vanuit de hele wereld naar hier. We hebben hier 180 nationaliteiten en allemaal brengen ze hun geld, hun talenten en hun netwerken mee. Elk jaar komen er ongeveer 120 nieuwe internationale bedrijven bij. En ze gedijen perfect in de open, tolerante sfeer die we hier al sinds de 17de eeuw koesteren. In mijn ogen staat Amsterdam aan de vooravond van een nieuwe gouden eeuw."

De jubilea op een rijtje
2013 biedt naast de 400ste verjaardag van de grachtengordel en de verwachte vieringen rond de troonsbestijging van koning Willem-Alexander nog genoeg andere redenen om te feesten voor de Amsterdammers en hun bezoekers.

375 jaar - Hortus Botanicus. De botanische tuin telt meer dan 6.000 inheemse én tropische soorten, waaronder een meer dan 2.000 jaar oude agave.

200 jaar - Monarchie. De eerste Nederlandse koning, Willem I, was ook de onze. Tot 1830 toch. Na drie Willems volgden vier vrouwen. Op 30 april kwam dus weer een Willem op de troon.

175 jaar - Artis. De Amsterdamse dierentuin is vijf jaar ouder dan de Zoo van Antwerpen.

150 jaar - Heineken. De op twee na grootste brouwerij ter wereld, met een eigen museum in Amsterdam.

125 jaar - Koninklijk Concertgebouworkest. Beschouwd als een van de vier beste orkesten ter wereld, maakt dit jaar een wereldtournee op zes continenten. Het orkest speelt ook thuis, bijvoorbeeld het Prinsengrachtconcert op 24 augustus, ook live op tv. Directeur is Jan Raes, de broer van VRT-journalist Frank.

40 jaar - Vincent Van Gogh Museum. Na een renovatie van 7 maanden kunt u vanaf 2 mei weer op het Museumplein terecht in het meest bezochte museum van Nederland.

25 jaar - Toneelgroep Amsterdam. Het belangrijkste theatergezelschap van Nederland staat ook al meer dan 10 jaar onder leiding van een Vlaming, Ivo Van Hove.

10 jaar - Renovatie van het Rijksmuseum. Op 13 april is het huis van onder meer 'De Nachtwacht' van Rembrandt en 'Het Melkmeisje' van Vermeer weer opengegaan.

Praktisch
Check de treinverbindingen met Amsterdam vanuit Brussel-Zuid en Antwerpen-Centraal op de website van de NMBS.

Met de auto is Amsterdam vlot bereikbaar, maar parkeren is duur. In het centrum betaalt u 5 euro per uur. Er zijn wel zeven zones vlak bij de ringweg A10, waar u de auto 24 uur op een bewaakte parking kan zetten voor 8 euro. Inbegrepen zijn heen- en weertickets naar het centrum met het openbaar vervoer voor 5 mensen (website).

Logeren kan in De Filosoof, een uniek driesterrenhotel in 19de-eeuwse panden nabij het Vondelpark. Vanaf 54,50 euro per nacht zonder ontbijt. Het Lloyd Hotel is een designhotel waarbij de kamers door diverse lokale architecten ontworpen zijn. Vanaf 89 euro per nacht.

Het Grachtenhuis: Herengracht 386; 12 euro, kortingen voor kinderen en voor wie online bestelt.

'Booming Amsterdam' in de Bazel: Vijzelstraat 32; 6 euro, 4 euro voor kinderen.

Amsterdam Museum: Kalverstraat 92; 10 euro, 5 euro voor kinderen.

Met de I Amsterdam City Card krijgt u toegang tot deze musea én nog 35 andere. 42 euro voor 24 uur, 52 euro voor 48 uur en 62 euro voor 72 uur.