|
Het vergeten bombardement op Middelburg
Vorig jaar; 17 mei, was het 70 jaar geleden dat Middelburg hetzelfde lot trof als Rotterdam. Na de capitulatie van Nederland bleef Zeeland standhouden op bevel van Koningin Wilhelmina en de Nederlandse regering. De vrije vaart naar Antwerpen moest zolang mogelijk behouden blijven. Het was noodzakelijk de aanwezige geallieerde troepen in België de gelegenheid te geven zich opnieuw te formeren. Franse troepen, vergezeld van Marokkaanse eenheden, trokken in de eerste dagen van mei Zeeuws-Vlaanderen binnen. Bij Vlissingen staken ze de Westerschelde over, waarna ze posities innamen in Westelijk Noord-Brabant. De stellingen bij Bath en Zanddijk zouden de Duitse opmars moeten tegenhouden. De Duitsers braken door, in grote verwarring en totale paniek trokken de Franse troepen terug, richting Walcheren op de linie van de Sloedam. Hier werden de SS-troepen teruggeslagen, onverwacht leden ze zware verliezen, waaronder de compagnie-commandant sneuvelde.
De Middelburgse Markt van vóór 1940.
Voor veel Middelburgers was de oorlogsituatie een onbekende ervaring, zo naïef als ze waren trok het zelfs veel bekijks alsof het een vuurwerkshow betrof. Op de Hoge Brug bij het station stonden zowaar toeschouwers de beschietingen op Lewedorp te volgen. De kogels vlogen hen soms letterlijk om de oren. De Duitse artillerie richtten hun vuur vervolgens op Middelburg, waarvan ze het vermoeden hadden dat de stad als hoofdkwartier van de Fransen diende. Deze veronderstelling zou fataal worden voor de stad. Het bombardement op Rotterdam in gedachtte, besloten de Duitsers een soortgelijke tactiek op Middelburg toe te passen.
Enkele dagen voor de komst van de Duitse troepen had het gemeentebestuur de bevolking instructies gegeven; hoe te handelen bij beschietingen en branden. Van iedereen werd verlangd op zolder emmers met water en zand op te slaan, opdat bij een inslag de daarop volgende brand snel geblust kon worden. Toch beducht op een grootschalige aanval besloot burgemeester van Walré de Bordes, de bevolking het bevel te geven de stad te verlaten. Daaraan werd vanzelfsprekend massaal gevolg gegeven, zodat nagenoeg alle inwoners vertrokken naar familie buiten de stad. Braaf deed iedereen de deur op slot.
De deftige winkelstraat, De Lange Delft bij de Markt van vóór de oorlog.
Op 17 mei 1940 werden de beschietingen vanaf de Sloedam ingezet. In de pauzes vlogen onder sonoor aanzwellend geluid Heinkel bommenwerpers over de stad, de luiken werden geopend, de bommen daalden gierend en fluitend neer op het middeleeuwse hart van Middelburg. Het prachtige stadhuis in laat Vlaams gotische stijl werd zwaar getroffen. Ter nauwernood konden de burgemeester incluis de gemeenteraad een veilige schuilplek vinden. Hoewel de stad nagenoeg was uitgestorven bleek toch nog een koene klant bij Old England een paar collars voor zijn overhemd te bestellen. Bij barbier Julianus op de Markt zat zelfs een klant in de scheerstoel. Hoe laconiek kan men zijn bij de grootste doodsbedreiging?
Het Stadhuis waarvan zelfs Albrecht Dürer, bij zijn bezoek in 1520 aan de stad zijn waarneming omschreef als; "Eine gute Stadt; hat ein überschön rathausz mit einem köstliche thurm, do is an alle Dingen viel kunst an." Inpandig ging het hele stadhuis in vlammen op, slechts de buitenmuren en de toren bleven overeind. Alles wat kostbaar was, ook het archief uit de middeleeuwen, de ziel van de Middelburgse historie, vervloog in as. Overal in de stad dreunde de aarde, het was tot in de verre omtrek te horen. Dikke vette rookpluimen stegen op ten hemel. De mensen die gevlucht waren stonden verbijsterd aan de grond genageld. Een macaber schouwspel, wat ze eerder in kranten hadden gezien op foto's van bombardementen in Spanje of Finland, zagen ze nu zelf vol ongeloof voor hun ogen voltrekken. Waar hadden de Middelburgers dit aan verdiend?
Het meest schokkende moment was toen de Lange Jan getroffen werd. Onder donderend geraas viel het bovenste deel van de abbdijtoren ter aarde. De klokken lieten voor het laatst erbarmelijke klanken horen. Sommige mensen meenden uit die spontane carillonklanken; "Alle Menschen werden Brüder," te horen. Een verbeelding die voeding geeft aan een onzinnige legende. Door de hitte van de brand verbogen de wijzerplaten in eeuwige krampachtigheid. Kilometersver, zelfs tot in Oostkappelle, was de doodsmak van de trotse elegante toren te horen.
Luchtfoto van het bombardement op Middelburg 17 mei 1940
Het gezin Klercq besloot ook gehoor te geven aan de oproep van de burgemeester. Maar waarheen konden ze vluchten? Opoe vertrok samen met haar zus Willemien naar Oostkapelle, waar ze onderdak vonden in kasteel Westhove. Nel en haar man, die in Souburg woonden, hadden hun huis ook moeten verlaten. Het huis was in puin geschoten. Ditmaal niet door de Duitsers maar door de Fransen, die onnauwkeurig vuurden. Nel wist een adres in Biggekerke, ze zouden daar nog lang tot na de oorlog blijven wonen. Lenie zat hoog en droog met een vriendin in Vrouwepolder. Corrie was bij familie van haar verloofde op St. Laurens terecht gekomen. Opa en Joost moesten achterblijven, omdat opa Klercq lid was van de vrijwillige brandweer en zijn zoon Joost hem een hand kon helpen,
De puinhopen van de Markt na het bombardement
Overal ontstonden branden. In de Lange Delft verdwenen statige historische panden, de Burg, de Botermarkt, de Gravenstraat, een deel van de Lange Noordstraat met de Rooms Katholieke kerk veranderden in rokende puinhopen. Onzuiver neergedaalde bommen sloegen in op de Rotterdamse en Rouaanse kaai, waardoor het West-Indisch Compagniegebouw werd getroffen, dat tot laat in dat jaar bleef nasmeulen. Ook het er tegenover liggende Renaissancehuis "De Steenrots" werd vernietigend getroffen. Enkele huizen buiten het centrum zoals, in de Brakstraat en op de Herengracht werden ook getroffen
De brandweer kon de veelheid aan branden onmogelijk bestrijden, laat staan beginnende branden in de kiem smoren, want alle huizen waren keurig op slot. Tot overmaat van ramp ontstaat bij dit soort omvangrijke branden een aanzuigende werking door luchtstromen, zodat de branden steeds heviger worden en nagenoeg onblusbaar zijn. De historische panden, die in hoofdzaak bestonden uit zeer brandbare en krukdroge materialen, bovendien ook nog volgestouwd waren met voorraden, vormden een dankbare voedingsbron voor brandhaarden. Door de droogteperiode begin mei stond het waterpeil laag, de waterdruk was matig en er was gebrek aan materieel. Het tekort aan bluswater werd hals over kop opgevangen door water te betrekken uit grachten en singels.
Overzicht van de brandhaarden en vernielde straten.
Het mocht allemaal niet baten. De verwoestingen waren zo groot, dat de branden zelfs wekenlang aanhielden. Bij De Gruyter smeulde de koffie en chocolade dagenlang na. De geur van verbrande koffie dreef over de hele stad, het was beslist geen aanmoediging voor een koffiepauze. Op andere plaatsen was de stank van verbrande goederen zo intens dat het niet te verdragen was. Diepe kraters waren geslagen rondom de Markt. In nog geen halfuur tijd was het hart van de stad veranderd in wijdse puinhopen, een desolaat landschap met vergezichten over straten die ooit hadden bestaan. Hier en daar stond een geblakerd gevelstuk monumentaal overeind.
Tot ieders verbazing en opluchting waren ook delen van de binnenstad gespaard gebleven. De Vlasmarkt was intact gebleven, ook een deel van de Markt. Wonderlijk genoeg was Sociëteit De Vergenoeging niet geraakt, net zomin als de Lange Viele, de Korte Delft en het grootste deel van de Dam. De muziekkiosk op de Markt, die klaar stond voor een concert, overleefde de ramp wonderwel zonder een schrammetje. Bij terugkomst vonden veel burgers hun huis niet meer terug. De ultieme menselijke waanzin die oorlog heet, had Middelburg zwaar getroffen.
Direct na het bombardement werd met puinruimen begonnen.
De Nazi-Duitse troepen trokken de stad binnen. Er stond geen juichende mensenmassa langs de straten. De nieuwsgierige blikken achter de ramen waren verstard van ingehouden woede. NSB-ers durfden zich ook nauwelijks te vertonen. De soldaten moeten de vijandigheid in de nek hebben gevoeld, nadat ze de enorme verwoestingen, die hun medebroeders hadden aangericht, nu met eigen ogen konden aanschouwen.
Collectief zou het Duitse volk, op vakantie in Zeeland, tot in lengte van jaren er fijntjes aan herinnert worden welk noodlot ze de Zeeuwen hadden aangedaan. De huur van een vakantiehuisje was beduidend duurder voor Duitse gasten. Een vriendin van mij, die met een Duitser is getrouwd en een vakantie doorbracht in Domburg, maakte het mee dat een Duitse klant vóór haar één gulden meer moest betalen voor een brood. Het was een klein protest van "Wiedergutmachung," zonder substantieel gevolg. Maar goed, het gaf de sfeer aan.
Nadat de Duitsers Middelburg hadden ingenomen stonden ze snel aan de kust van Vlissingen. De meeste soldaten waren simpele lieden die zelden een verre reis hadden ondernomen, en waarschijnlijk nooit verder kwamen dan de omgeving van hun dorp of stad in het Sauerland, Brandenburg of het Emsland. Opgejut om Engeland te veroveren stonden de soldaten op de Boulevard van Vlissingen. Aan de horizon zagen ze land opdoemen uit een lage mist. Juichend en joelend stonden ze te scanderen; "Wir fahren nach England, wir sollen Siegen!" Het was slechts de kust van Zeeuws-Vlaanderen met het sillouette van Breskens. Wat wisten ze beter?
In 1940 werd al spoedig aanvang genomen met de herbouw van de stad.
In de oorlogsjaren kwam regelmatig een Duitse soldaat bij Theeuwes Klercq over de vloer. Hij was opgeroepen voor zijn nummer en beslist geen fanatieke SS-soldaat. Liever was hij thuis gebleven. Hij had geen keuze, op dienstweigeren stond de doodstraf. Vluchten naar het buitenland was ook geen optie, nergens zou een Duitser met open armen ontvangen worden. Het Duitse volk had voor een verfoeilijk regime gekozen, waar iedereen zich naar moest schikken.
De jongeman was bevriend geraakt met Joost, die bij de Onda-fanfare trombone speelde. Ze hadden elkaar ontmoet bij een concert, de Duitse knaap speelde verschillende instrumenten, zo waren ze aan de praat geraakt waaruit een vriendschap was ontstaan. Kurt, zo heette de jongeman, was afkomstig uit Noord-Duitsland, ergens aan de kust van Ost-Friesland bij het stadje Dornum. Een moerasachtige streek waar riet en biezen groeit. Toeval of niet, Kurt was mandenmaker, zodoende kon hij goed opschieten met Theeuwes. Samen zaten ze geregeld hele verhalen aan elkaar te vertellen, op een wijze dat alleen vakgenoten doen. De taal bleek geen onoverkomelijk probleem, want het Neder-Saksische dialect dat Kurt sprak kent een woordenschat die sterk verwant is aan het Nederlands.
Kurt voelde zich op zijn gemak bij de familie Klercq. De warme huiselijkheid die hij hier aantrof deed hem aan thuis denken. Na het eten, want daar werd hij ook meermalen voor uitgenodigd, speelde Kurt op het harmonium Lutherse liederen. Opoe Betje, die aanvankelijk niet zo gecharmeerd was van zijn bezoeken, raakte haar vooroordeel kwijt door de ontroerende wijze waarop Kurt zijn stichtelijke liederen zong.
Kurt die niet gewend was zo ver van huis te zijn kreeg steeds vaker last van heimwee. Opoe moest hem aan de borst troosten bij zijn onbedaarlijke huilbuien. De vriendelijke zachtaardige jongen verafschuwde de oorlog en de verwoestingen die zijn landgenoten hadden aangericht. Het beeld dat alle Duitsers nazi-gezind waren is daarom niet terecht.
Op een gegeven moment kwam Kurt niet meer opdagen. Zijn eenheid zou verplaatst zijn, misschien naar het gevreesde Ostfront of de Atlantikwall. Nooit is meer iets van Kurt vernomen. Ook niet na de oorlog, toen sommige Duitsers voorzichtig kontakten probeerden te herstellen. Aangenomen mag worden dat de arme Kurt naamloos, roemloos is gesneuveld. Opgelost in het stof van miljoenen oorlogsslachtoffers, weggedreven in het zwarte gat van het niets in de geschiedenis.
Van Kurt bestaat geen foto, deze jongeman zou Kurt kunnen zijn.
Nu, Middelurg onder Duits gezag stond was ook hun invloed op de herbouw voelbaar. Merkwaardig genoeg streefden ze ernaar historische steden in traditionele stijl te herstellen, na die eerst kapot geschoten te hebben! Niet voor niets plaatsten de Duitsers borden bij de resten van verwoeste monumentale gebouwen, met de aankondiging dat de puinhopen onder hoogst persoonlijke bescherming stonden van Der Fuhrer. Een grotesker cynisme is haast niet denkbaar. De herbouw werd in 1940 al snel ter hand genomen, tot de aanvoer van materialen wegens geldgebrek begin 1942 werd stilgelegd. Inmiddels waren toen al veel gebouwen rond de Markt en op de Burg gereed gekomen. Op 't Zand was zelfs een hele nieuwe woonwijk aan de stad toegevoegd.
Op grote schaal een nieuwe stijl invoeren in een zwaar gehavende stad, dat door de eeuwen heen naar behoefte op organische wijze was gebouwd. Waar vele monumentale gebouwen hun karakter en charme uitstraalden in het straatbeeld, wanneer hier een breuk zou ontstaan met de bouw van monotone moderne gebouwen, dan betekende dat verlies aan historisch karakter. Het kenmerkende beeld van elke middeleeuwse stad is de vermenging van kleinschaligheid naast imponerende gebouwen met een stratenpatroon van smalle stegen, beschutte pleintjes, kronkelige straten en grachtengordels, waardoor intimiteit ontstaat.
De bouwcommissie voor wederopbouw stond voor de keuze, welke bouwstijl de voorkeur zou hebben. Veel tijd voor overwegening was er niet. Men was het er wel overeens dat de "Middelburgse sfeer" moest terugkeren. Voorstanders voor de opvatting van Modern Functioneel Bouwen of de principes van het Bauhaus bleven in de minderheid. Het is niet gekomen tot grootschalig transparant bouwen met veel glas, beton en staal, zoals in Rotterdam. Aan een reeks architekten in het land werden opdrachten verstrekt, ontwerpen te leveren in de stijl van de Delftse- en Bossche school. De ambachtelijke bouwstijl die in de jaren '20 en '30 tot bloei was gekomen. Hierdoor keerden de Hollandse trap- en tuitgeveltjes weer terug, zij het in een moderne sobere vertaling
De Middelburgse Markt rond 1965
Aanvankelijk bestond kritiek op deze conservatieve opvatting, de stad op dit bouwprincipe te herbouwen. Waardoor de schrijver Henri Knap ooit verzuchtte; "Er is wel mooi herbouwd, maar aan sfeer heeft het niet gewonnen." Toch is door het consequent doortrekken van deze ambachtelijke bouwstijl een goede aansluiting ontstaan tussen de breuk met het verleden en het naoorlogse Middelburg. De argeloze toerist ziet het verschil bijna niet. Fraaie details in metsel- en timmerwerk kunnen het oog weer verwennen. De tijd heeft over de herbouwde binnenstad een patina getrokken, waardoor nu geconcludeerd kan worden dat indertijd de juiste beslissing is genomen.
Het gedenktegeltje aan elk herbouwd pand
17 mei 2010 kwamen ooggetuigen van het bombardement op Middelburg bijeen in het stadhuis van Middelurg. Het zal de laatste keer zijn geweest, want het overgrote deel van de gasten bestond uit hoogbejaarden. De langstlevende brandweerman, die deel had genomen aan de blussingswerken, was kort daarvoor overleden. Nu rest de oude garde. Evert Blaas die een ruime dokumentatie bezit met uniek filmmateriaal. Gerard de Voogd, verslaggever van de toenmalige Middelburgse Courant, mijn moeder Corrie Klercq die vele herinnneringen aan de eerste oorlogsdagen levendig kan navertellen.
Na afloop van de herdenking zaten we gezellig op een terrasje met koffie en iets lekkers erbij. Naast en achter ons zaten Duitse toeristen uitgebreid te verkondigen hoe heerlijk het vertoeven is in Zeeland. "Keine Ahnung" wat wij enkele minuten eerder te herdenken hadden. Het ontging hen volkomen welke rampspoed hun voorfamilie had aangericht. Hen is niets te verwijten, we moeten er maar eens mee ophouden het anti-Duits gevoel te cultiveren.
De oude garde oorlogsgetuigen
Middelburg anno heden is een bloeiende stad, vol culturele evenementen, een internationale universiteitsstad met de Roosevelt University, een stad die het bezoeken waard is, waar stenen een roemrijke geschiedenis vertellen, waar mensen vriendelijk zijn, waar meer zon schijnt dan in de rest van Nederland, waar men met de tijd meegaat. Waar niet haastig wordt geleefd.
Bezoek http://slikopdeweg.blogspot.com voor prachtige Zeeuwse fotoreportages.
© 2011 Albert Prins
|
Ik ben Albert Prins
